रणनीतिक स्वायत्तता राष्ट्रिय सार्वभौमिकताको व्यावहारिक प्रतिविम्ब हो। यसको अर्थ आफ्नो भाग्यको नियन्ता स्वयं हुनु हो। यो आफ्नो विदेश नीति, राष्ट्रिय सुरक्षाका विषयमा स्वतन्त्र रूपमा चिन्तन गर्ने क्षमता हो। विकल्प पहिल्याउने, निर्णय लिने निर्वाध अधिकार हो।

“आत्मनिर्भरता परमो धर्मः”को दर्शन यसैमा निहित छ। वृहत् राष्ट्र शक्ति, स्रोतको आडमा प्रभुत्व कायम राख्न चेष्टा गर्दछन्। उनीहरुको “आधिपत्य” विस्तार गर्ने प्रवृत्ति शाश्वत रहन्छ। लघु राष्ट्रका निमित्त अन्तर्राष्ट्रिय विधि, नैतिक बल, कूटनीतिक चातुर्य नै उनीहरूका प्रतिरक्षा कवच हुन्।

रणनीतिक स्वायत्तताको अभ्यासले मात्र लघु राष्ट्रलाई वृहत् शक्तिको दबाबबाट उन्मुक्ति दिनसक्छ। उनीहरूलाई विश्व मञ्चमा सम्मानजनक स्थान दिलाउन सक्छ। यो जन्मशिद्ध अधिकार होइन। निरन्तरको साधना, सतर्कताबाट आर्जन गर्नुपर्ने सामर्थ्य हो।

“अन्यायको प्रतिकार नगर्नु अर्को अन्याय हो।” साना राष्ट्रको मौनता उनीहरूको स्वायत्तताको हनन् हुन सक्छ। यसका लागि सुदृढ आन्तरिक आधार, स्पष्ट राष्ट्रिय दृष्टिकोण, कुशल नेतृत्व अपरिहार्य हुन्छ। बाह्य शक्ति सदैव आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्न उद्यत रहन्छन्।

“अन्यस्य गृह कलहः मम लाभः” भन्ने कूटनीति प्रचलित छ। राष्ट्रको आन्तरिक सङ्गठन, एकता नै यस्ता प्रयासलाई निस्तेज पार्ने अचुक अस्त्र हो। स्वायत्तताको संरक्षण नै राष्ट्रिय अस्तित्वको प्रत्याभूति हो। यो राष्ट्रिय अस्मिताको मर्म हो।

वर्तमान विश्व व्यवस्था एक सङ्क्रमणकालीन अराजकताको अवस्थामा प्रतिविम्बित छ। शीतयुद्धकालीन द्विध्रुवीयताको अन्त्य भयो। तत्पश्चात् केही समय देखिएको एकध्रुवीय प्रभाव अब क्षीण हुँदै गएको छ। शक्ति विश्वको एक कुनाबाट अर्को कुनामा विकेन्द्रीकृत हुँदैछ।

यसले एक बहुध्रुवीय वा अझ स्पष्ट रूपमा, “बहु-अक्षीय” (multi-nodal) विश्वको सङ्केत गरिरहेको छ। अमेरिका, चीन, रुस, भारत, युरोपेली सङ्घ यी अनेक शक्ति-अक्ष उदीयमान छन्। यिनीबीचको प्रतिस्पर्धा, सहयोग, कहिलेकाहीँको संघर्ष जस्ता तत्वले विश्वलाई एक अनिश्चित दिशामा अग्रसर गराएका छन्।

“द्वन्द्वे युद्धे च मध्यस्थः न तिष्ठति सुखम्।” यस्तो शक्ति-संघर्षको मारमा लघु राष्ट्र पर्ने खतरा सदैव रहन्छ। उनी कित्ताकाटमा पर्न सक्नेछन्। वृहत् शक्तिको स्वार्थको चेपुवामा पिल्सिन सक्ने जोखिम हुन्छ। अन्तर्राष्ट्रिय विधि, बहुपक्षीय संस्था (यथा संयुक्त राष्ट्र संघ, विश्व व्यापार संगठन)को विश्वसनीयतामाथि प्रश्नचिह्न खडा भएको छ।

वृहत् शक्तिद्वारा यी संस्थाको दुरुपयोग वा उपेक्षा गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ। यो “बलीयसः इच्छा एव विधिः” को दुःखद सङ्केत हो। भूराजनीतिक तनाव, व्यापारिक द्वन्द्व, प्रविधिगत प्रतिस्पर्धा।

विशेष गरी कृत्रिम प्रज्ञा, अर्धचालक (semiconductor), पञ्चम पुस्ता (5-G) प्रविधि। यी क्षेत्रमा विश्व थप विभाजित, असुरक्षित बनेको छ। यस्तो “जटिल व्यूह” जस्तो परिवेशमा सन्तुलन गुमाउनु उचित हुँदैन। यो राष्ट्रिय स्वार्थमाथि कुठाराघात गर्नु हो। प्रत्येक पदक्षेप सुविचारित, दूरगामी हुनुपर्छ। क्षणिक लाभका लागि दीर्घकालीन हितलाई तिलाञ्जली दिनुहुँदैन।

नेपाल, आफ्नो विशिष्ट भूराजनीतिक अवस्थितिका कारण, सदैव अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिको सूक्ष्म निगरानीमा रहेको छ। रणनीतिक चासोको केन्द्र बन्दै आएको छ। उत्तरमा चीन, दक्षिण, पूर्व, पश्चिममा भारत। दुई उदीयमान आर्थिक, सामरिक शक्ति छन्। यिनीहरुको बीचमा रहनु आफैंमा एक जटिल कूटनीतिक चुनौती हो।

यसलाई “द्वन्द्वमध्यगतः” को रूपमा मात्र हेर्नु अल्पज्ञान हुनेछ। यो चुनौतीसँगै अवसर पनि हो। यदि सम्यक् कूटनीति अवलम्बन गर्न सकियो भने। वर्तमान वैश्विक उथलपुथलले यो संवेदनशीलतालाई अझ गहन बनाएको छ। प्रमुख शक्ति राष्ट्र विभिन्न माध्यम, परियोजना मार्फत प्रभाव विस्तार गर्न चाहन्छन्।

अमेरिकी मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसन (MCC), चिनियाँ बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI)। विभिन्न रणनीतिक साझेदारी, सुरक्षा संवाद छन्। यिनी मार्फत नेपालमा आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्ने चाहना राख्छन्। उनी नेपाललाई आफ्नो रणनीतिक स्वार्थअनुकूल प्रयोग गर्न चाहन्छन्। दबाब, प्रलोभन दुवैको सहारा लिइरहेका छन्।

“अविवेकः परमापदां पदम्।” यो अवस्थामा नेपालले अत्यधिक सतर्कता, राष्ट्रिय एकता प्रदर्शन गर्नुपर्छ। कसैको पक्ष वा विपक्षमा लाग्नुभन्दा राष्ट्रिय हितलाई सर्वोपरि राख्नुपर्छ। सन्तुलित, स्वतन्त्र निर्णय लिन सक्ने क्षमता प्रदर्शन गर्नु आजको प्रमुख आवश्यकता हो।

“आत्मविश्वासः एव परम् बलम्।” राष्ट्रिय आत्मविश्वास निर्माण गर्नु जरुरी छ। प्रत्येक प्रस्ताव, परियोजनालाई राष्ट्रिय स्वार्थको कसीमा कठोरतापूर्वक परीक्षण गर्नुपर्छ। पारदर्शिता अपनाउनुपर्छ। जनतालाई विश्वासमा लिनुपर्छ।

इतिहास साक्षी छ। लघु राष्ट्रले परिवर्तित विश्व व्यवस्थामा आफूलाई सुरक्षित राखेका छन्। विभिन्न कूटनीतिक मार्ग अवलम्बन गरेका छन्। कोही शक्तिशाली राष्ट्रसँग सुरक्षा छाताभित्र बसेका छन्। यसले उनीलाई सुरक्षा त दियो। स्वायत्ततामा सम्झौता गर्नुपर्यो। कोही विरोधी शक्ति-समूहबीच सन्तुलन कायम राख्ने प्रयासमा जुटेका छन्।

यो अत्यन्त जोखिमपूर्ण तर कहिलेकाहीँ लाभदायक पनि हुन सक्छ। कतिपयले तटस्थताको कठिन मार्ग रोजेका छन्। केहीले “हेजिंग” (जोखिम विविधीकरण) को रणनीति अपनाएका छन्। अर्थात् एकै आधारमा पूर्ण निर्भर नरहने नीति। यो रणनीतिले विभिन्न शक्ति केन्द्रसँग सम्बन्ध कायम राख्दछ।

कुनै एकमा पूर्ण निर्भरताबाट बच्ने अवसर दिन्छ। “प्रयत्ने कृते यदि न सिद्ध्यति कोऽत्र दोषः?” नेपालले पनि आफ्नो राष्ट्रिय चरित्र, भूराजनीतिक यथार्थ, दीर्घकालीन हितअनुकूलको मार्ग निर्धारण गर्नुपर्छ। अतीतका सफल अभ्यासबाट सिक्नुपर्छ। वर्तमानका चुनौतीलाई सामना गर्नुपर्छ।

भविष्यका सम्भावनालाई आकलन गर्दै एक गतिशील, विवेकपूर्ण विदेश नीति निर्माण गर्नुपर्छ। “मन्त्रणा गुप्ता हि कार्याणि साधयति।” आफ्नो भाग्यको निर्माता स्वयं बन्नुको विकल्प छैन। लघु राष्ट्रको सामूहिक स्वरले पनि अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा उनीहरुको उपस्थितिलाई सुदृढ बनाउन सक्छ। समान विचार, स्वार्थ भएका राष्ट्रसँगको सहकार्य। यसले पनि रणनीतिक स्वायत्ततालाई बल पुर्‍याउँछ।

नेपालले आफ्नो स्थापनाकालदेखि नै असंलग्नता, पञ्चशीलका सिद्धान्तलाई आफ्नो विदेश नीतिको मूल आधार बनाएको छ। असंलग्नताको नीतिले नेपाललाई शीतयुद्धकालीन शक्ति-सङ्घर्षबाट पृथक् रहन सहयोग गर्‍याे। स्वतन्त्र परराष्ट्र नीति सञ्चालन गर्न मद्दत गर्‍याे।

यो केवल निष्क्रिय तटस्थता थिएन। यो सक्रिय, विवेकपूर्ण छनोट थियो। पञ्चशीलका पञ्च सिद्धान्त छन्। सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डताको पारस्परिक सम्मान। अनाक्रमण, एकअर्काको आन्तरिक मामिलामा अहस्तक्षेप। समानता, पारस्परिक लाभ, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व।

यी आजको तनावग्रस्त विश्वमा झनै सान्दर्भिक भएका छन्। “सत्यमेव जयते नानृतम्।” यी सिद्धान्तको निरन्तर परिपालनाले नै नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिष्ठा, विश्वसनीयता अभिवृद्धि गरेको छ। यी सिद्धान्त नेपालको रणनीतिक स्वायत्तताका कवच हुन्।

यिनलाई अक्षरशः, भावमा समेत आत्मसात् गर्नुपर्छ। बदलिँदो विश्व परिवेशअनुकूल यिनको सिर्जनात्मक व्याख्या, प्रयोग गर्नु आजको कूटनीतिको माग हो। यी सिद्धान्त रूढिवादी जडता होइनन्।

गतिशील मार्गदर्शक हुन्। यिनीले नेपाललाई आफ्नो विशेष परिस्थितिलाई सम्बोधन गर्न लचिलोपन प्रदान गर्दछन्। “विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।” यी सिद्धान्तले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा सही दिशा देखाउँछन्।

रणनीतिक स्वायत्तता केवल विदेश नीतिको कुशल सञ्चालनले मात्र सुनिश्चित हुँदैन। यसका लागि राष्ट्रको आन्तरिक सामर्थ्य सर्वोपरि हुन्छ। “सुदृढ गृहे न प्रविशन्ति तस्कराः।” सर्वप्रथम, राजनीतिक स्थायित्व, राष्ट्रिय एकता अनिवार्य छ।

जब आन्तरिक कलह हुन्छ, राजनीतिक दल सत्ता स्वार्थमा लिप्त हुन्छन्, राष्ट्रिय मुद्दामा मतभिन्नता चुलिन्छ। तब बाह्य शक्तिले हस्तक्षेप गर्ने अवसर पाउँछन्। द्वितीयम्, आर्थिक आत्मनिर्भरता, समृद्धि। “बुभुक्षितः किं न करोति पापम्?” आर्थिक रूपमा परनिर्भर राष्ट्रले कहिल्यै पनि स्वतन्त्र निर्णय लिन सक्दैन।

दाता राष्ट्र वा संस्थाको दबाबमा पर्न सक्ने खतरा रहन्छ। तसर्थ, स्वदेशी उत्पादन, निर्यात प्रवर्द्धन, रोजगारी सिर्जना, दिगो पूर्वाधार विकासमा जोड दिनुपर्छ। वैदेशिक सहायतालाई पनि राष्ट्रिय प्राथमिकता, शर्तमा आधारित बनाउनुपर्छ।

तृतीयम्, संस्थागत सक्षमता। परराष्ट्र मामिला, सुरक्षा, विकाससँग सम्बन्धित संस्थालाई व्यावसायिक, सक्षम, स्रोतसाधन सम्पन्न बनाउनुपर्छ। कूटनीतिक जनशक्तिको निरन्तर क्षमता विकासमा लगानी गर्नुपर्छ। उनीलाई विश्व परिवेशको गहन ज्ञान, वार्तालाप कौशलतामा निपुण बनाउनुपर्छ।

“विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्।” चतुर्थम्, स्पष्ट, सर्वसम्मत राष्ट्रिय स्वार्थको पहिचान, त्यसको निरन्तर पुनरावलोकन। हामी के चाहन्छौं, त्यो कसरी प्राप्त गर्ने। यस विषयमा राष्ट्रियस्तरमा (सरकार, प्रतिपक्ष, विज्ञ, नागरिक समाजबीच) साझा बुझाइ हुनुपर्छ। जब राष्ट्र आन्तरिक रूपमा सुदृढ हुन्छ, तब मात्र उसले बाह्य जगत्मा आत्मविश्वासका साथ उपस्थित हुनसक्छ। आफ्नो रणनीतिक स्वायत्तताको प्रभावकारी अभ्यास गर्न सक्छ।

संक्षेपमा, बदलिँदो विश्व व्यवस्थामा नेपालका लागि रणनीतिक स्वायत्तताको संरक्षण एक निरन्तर चलिरहने संघर्ष हो। यो एक गन्तव्यभन्दा पनि एक यात्रा हो। यो केवल कूटनीतिक दाउपेचको विषय मात्र होइन। राष्ट्रिय अस्तित्व, पहिचान, भविष्यको प्रश्न हो। “उद्यमेन हि सिद्ध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।”

नेपालले आफ्नो ऐतिहासिक बुद्धिमत्ता, सांस्कृतिक सहिष्णुता, प्राकृतिक सौन्दर्य। यिनलाई आफ्नो ‘मृदु शक्ति’ (सफ्ट पावर) को रूपमा प्रयोग गर्नुपर्छ। असंलग्नता, पञ्चशीलका सिद्धान्तमा आधारित एक स्वतन्त्र, सन्तुलित, परिणाममुखी विदेश नीति सञ्चालन गर्नुपर्छ।

आन्तरिक रूपमा राजनीतिक स्थिरता, आर्थिक समृद्धि, संस्थागत सबलीकरण। यिनी मार्फत राष्ट्रिय शक्ति अभिवृद्धि गर्नु यसको पूर्वशर्त हो। नेपालले कुनै पनि बाह्य शक्तिको निर्देशनमा होइन। आफ्ना जनताको हित, राष्ट्रिय स्वाभिमानको रक्षार्थ निर्णय लिनुपर्छ।

“यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।” (यसको अर्थ यहाँ महिला मात्र नभई सम्पूर्ण नागरिकको सम्मान हो।) यो सङ्कल्प नै नेपालको रणनीतिक स्वायत्तताको मूल आधारशिला हो। यही नै समृद्ध नेपाल, सुखी नेपालीको मार्गचित्र पनि।

यो यात्रामा, प्रत्येक नेपाली नागरिकको सचेत सहभागिता, राष्ट्रिय एकता, नेतृत्वको दूरदर्शिता अपरिहार्य छ। इतिहासले हामीलाई यो जिम्मेवारी सुम्पेको छ। यसलाई सफलतापूर्वक निर्वाह गर्नु नै आजको सबैभन्दा वृहत् राष्ट्रधर्म हो। यही साधनाले नै नेपाललाई विश्व मानचित्रमा एक स्वाभिमानी, सम्मानित राष्ट्रको रूपमा स्थापित गर्नेछ। राष्ट्रको भाग्य उसकै कर्ममा निहित छ।

(लेखक नेपाली कांग्रेसका युवा नेता हुन्। )