करुणा मानव जीवनको आधारभूत र अत्यन्त पवित्र गुण हो, जसले व्यक्तिलाई अरूको पीडा बुझ्ने र सहयोग गर्न प्रेरणा दिन्छ। करुणा केवल सहानुभूतिमा सीमित हुँदैन; यो एक सक्रिय भावना हो, जसले मानिसलाई पीडितको सहायता गर्न विवश बनाउँछ।

जब हामी अरूको दुःखलाई आफ्नो दुःखझैं अनुभव गर्छौं, तब हाम्रो हृदय करुणाले भरिन्छ र हामी कुनै न कुनै रूपले राहत दिन चाहन्छौं। यही भावनाले समाजमा मानवता, सद्भाव र आपसी सहकार्यको भावना बढाउँछ।

करुणाको प्रभाव केवल व्यक्तिमा सीमित रहँदैन, यसले समाजलाई पनि सकारात्मक रूपले परिवर्तन गर्छ। जब समाजका सदस्यहरू एकअर्काप्रति करुणाशील हुन्छन्, तब त्यहाँ हिंसा, विभेद, शोषण, दम्भ र घृणाजस्ता नकारात्मक प्रवृत्तिहरूको अन्त्य हुँदै जान्छ।

करुणा स्वार्थभन्दा माथि उठेर सेवा, सह-अस्तित्व र समर्पणको बाटो खोल्छ। करुणाशील समाजमा सबै प्राणीलाई जीवनयापनका आधारभूत सुविधाहरू प्राप्त हुन्छन्, र कोही पनि उपेक्षित वा असहाय महसुस गर्दैन।

धार्मिक, दार्शनिक र सांस्कृतिक दृष्टिले पनि करुणाको विशेष महत्त्व छ। बुद्ध, ईसा, महावीर, गान्धी लगायत महान विभूतिको जीवनमा करुणा प्रमुख मार्गदर्शक शक्ति थियो।

उनीहरूले करुणाको माध्यमबाट हिंसाको अन्त्य, प्रेमको प्रचार र मानव मुक्ति सुनिश्चित गर्न खोजे। करुणा आत्म-शुद्धिको मार्ग पनि हो, जसले अहंकार, क्रोध, ईर्ष्या र लोभजस्ता विकारहरू हटाउँछ र मनलाई शान्त, निर्मल बनाउँछ।

आजको विश्वमा जहाँ आत्मकेन्द्रित सोच, प्रतिस्पर्धा र विघटन बढ्दो छ, करुणाको आवश्यकता झन् बढेको छ। यदि हरेक व्यक्तिले आफूभन्दा कमजोर, पीडित र उपेक्षितप्रति करुणा प्रकट गर्छ भने समाज धेरै नै सुन्दर, न्यायपूर्ण र समावेशी बन्छ। करुणा शिक्षाको अभिन्न अंग हुनुपर्छ, ताकि भावी पुस्ता संवेदनशील, जिम्मेवार र उदार बनून्। यसले व्यक्तिगत चरित्र निर्माणदेखि लिएर सामाजिक रूपान्तरणसम्मको यात्रा तय गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ।

करुणा मानवताको मेरुदण्ड हो। यसले हाम्रा व्यवहारमा नम्रता, सेवा र सहानुभूतिको संचार गर्छ। करुणा नभए जीवन केवल यान्त्रिक बन्छ, तर करुणा सहितको जीवन नै साँचो मानवीय जीवन हो- जहाँ सबै प्राणीप्रति प्रेम र उत्तरदायित्वको भावना बस्छ।

करुणा भावना मात्र होइन, यो मानवताको एक आधारभूत सद्गुण हो जसले समाजमा मेलमिलाप, सद्भाव र शान्ति कायम गर्न सक्ने गहिरो शक्ति राख्दछ। करुणा भनेको अरूको पीडा बुझ्ने र त्यसलाई कम गर्ने मनोवृत्ति हो, जसले आत्मकेन्द्रित सोचबाट बाहिर ल्याएर अरूको दृष्टिकोणबाट जीवन हेर्न प्रेरित गर्छ।

आजको नेपाली समाजमा बढ्दो राजनीतिक ध्रुवीकरण, वर्गीय विभाजन, जातीय असहिष्णुता, धार्मिक कडपना, सामाजिक असमानता र वैमनस्यताले मेलमिलापको संस्कृति कमजोर हुँदै गएको देखिन्छ।

यस्तो अवस्थामा करुणा एक साझा भावनात्मक सेतु बन्न सक्छ, जसले द्वन्द्वलाई संवादमा बदल्न सक्दछ। करुणाले मानिसलाई केवल आफ्नै स्वार्थ होइन, सम्पूर्ण समाजको भलाइ सोच्न प्रेरित गर्छ।

हृदयबाट उब्जिएको करुणा निष्कलंक हुन्छ-यसमा कुनै शर्त हुँदैन, अपेक्षा हुँदैन। यस्तो करुणा नै मेलमिलापको जरो हो, जसले द्वेष, घृणा र हिंसालाई परास्त गर्न सक्दछ। विद्यालय, मन्दिर, मस्जिद, चर्च वा गुम्बामा सिकाइने नैतिक शिक्षाले पनि करुणालाई जीवनको मूल मान्यता बनाउनुपर्छ।

करुणा बिना मानवता अधुरो रहन्छ। समाज स्वार्थी, कठोर र अन्यायी बन्छ। करुणा नै नैतिकता, मानव अधिकार र दायित्वको आधार हो। यो भावना धर्म, दर्शन र सभ्यताको साझा सम्पत्ति हो।

बुद्ध धर्ममा करुणा मुक्ति मार्गको मूल हो भने हिन्दू, इस्लाम, इसाई लगायतका धर्महरूमा पनि करुणालाई सर्वोच्च मानवीय गुण मानिएको छ। करुणाले सामाजिक समरसता कायम राख्न सहयोग गर्छ, जहाँ सबैले एकअर्काको अस्तित्व स्वीकार्छन्। करुणावान व्यक्ति मात्र साँचो अर्थमा मानव हुन्छ। यसैले करुणा जीवनको मेरुदण्ड हो, जसले हामीलाई असल मानव बन्न सिकाउँछ र संसारलाई सुन्दर, शान्त र सजीव बनाउँछ।

करुणा केवल भावना होइन, यो मानव जीवनको सारभूत तत्व हो, जसले व्यक्तिगत स्तरदेखि सामाजिक संरचना, नीति निर्माण, तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धसम्म प्रभाव पार्दछ। मनोविज्ञान, धर्मशास्त्र, समाजशास्त्र र इतिहासको अध्ययनले करुणालाई शान्ति, सहअस्तित्व र समृद्धिको जड मानिएको पुष्टि गर्छ।

करुणा भनेको अरूको पीडा बुझ्ने र त्यसलाई कम गर्न सक्रिय प्रयास गर्ने भाव हो। जब एक व्यक्ति अरूको कष्टप्रति संवेदनशील बन्छ, त्यसले द्वन्द्वलाई कम गर्ने, मनमुटाव घटाउने र सहकार्य बढाउने वातावरण तयार पार्दछ।

वैज्ञानिक प्रमाणहरूले देखाएका छन् कि करुणायुक्त व्यवहार गर्दा शरीरमा अक्सिटोसिनजस्ता हार्मोनहरू स्रावित हुन्छन्, जसले तनाव कम गर्न, भावनात्मक सम्बन्धहरू सुदृढ बनाउन र सामाजिक मेलमिलाप बढाउन मद्दत गर्छ।

हार्वर्ड विश्वविद्यालयको एक अध्ययनले करुणाशील व्यक्तिहरू अरूको तुलनामा बढी सहयोगी, सामाजिक र मानसिक रूपमा सन्तुलित हुने देखाएको छ।न्यूरोविज्ञानले पनि करुणाको प्रभावलाई पुष्टि गरेको छ।

करुणायुक्त व्यवहारले अक्सिटोसिनजस्ता “सम्बन्ध निर्माण गर्ने” हार्मोनहरू उत्पन्न गर्छ, जसले पारस्परिक विश्वास बढाउँछ र मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।यी सबै पक्षहरू शान्तिपूर्ण समाज निर्माणका लागि अत्यावश्यक मानिन्छन्, किनभने करुणाले मानिसहरूबीच विश्वास, समझदारी र सद्भाव सिर्जना गर्छ, जसले दीर्घकालीन सामाजिक स्थायित्व र समृद्धिमा योगदान दिन्छ।

सामाजिक विश्लेषणमा, करुणावान समाजमा सहयोग, सहकार्य र समावेशिता बढ्छ। कुनै विपत्तिमा जब मानिसहरू एकअर्काको पीडामा साथ दिन्छन्, तब समाजमा शान्ति र विश्वासको वातावरण सृजना हुन्छ।

करुणा बिना समाज स्वार्थ, हिंसा र द्वेषतिर डगमगाउँछ।नेपाली समाज जातीय, धार्मिक, भाषिक र भौगोलिक विविधताले भरिएको छ। यस्तो समाजमा करुणा नै साझा सम्बन्धको पुल बन्ने माध्यम हो।

जब बाढी, भूकम्प वा महामारी आउँछ, जनताको स्वस्फूर्त करुणायुक्त एकता नै उद्धार र पुनर्निर्माणको मुख्य शक्ति बनेको देखिन्छ। २०७२ को भूकम्पपछिको राष्ट्रिय ऐक्यबद्धता यसको प्रत्यक्ष उदाहरण हो।

दार्शनिक र धार्मिक दृष्टिले, करुणा बुद्ध धर्मको मुख्य स्तम्भ हो, जसले अहिंसा र सहानुभूतिमा आधारित समाजको परिकल्पना गर्छ। हिन्दू धर्ममा ‘दया धर्मको मूल हो’ भनिन्छ र येशूको शिक्षाले करुणालाई प्रेम र शान्तिको आधार बनाउँछ। यस्ता शिक्षाले देखाउँछ कि करुणा आत्मिक शुद्धि मात्र होइन, सामाजिक स्थायित्वको मार्ग पनि हो।बुद्ध धर्मको मूल दुई आधार करुणा र मैत्री हुन्, जसले मानव जीवनको मुक्तिको मार्ग देखाउँछ।

हिन्दू धर्ममा ‘दया धर्मको मूल हो’ भन्ने भनाइले करुणालाई नै धार्मिक मूल्यको केन्द्रमा राखेको छ। येशू ख्रिस्तको शिक्षामा करुणा सबैभन्दा ठूलो सद्गुण हो, जसले प्रेम र क्षमालाई जन्माउँछ। इस्लाममा ‘अल्लाह रहमान र रहीम हुनुहुन्छ’ भन्ने कुराले दया र करुणा नै ईश्वरको परिभाषा बनाएको छ।यी सबै धार्मिक शिक्षाहरूले प्रमाणित गर्छन्-करुणा धर्मभन्दा माथिको सार्वभौमिक मूल्य हो।

आजको प्रतिस्पर्धी संसारमा आत्मकेन्द्रित प्रवृत्तिको बढ्दो प्रभावले मानिसहरू संवेदनशून्य बन्दै गएका छन्। स्वार्थपरक सोचले सामाजिक विषमता, मानसिक तनाव, र पारिवारिक विघटन बढाएको छ।

यस्तो समयमै करुणा नै आत्मीयता, पारस्परिक सहयोग, र विश्वासको पुनर्स्थापनाको उपाय हो। करुणावान समाजले परोपकार, समावेशिता र सहिष्णुताको आधारमा सामाजिक पूँजी निर्माण गर्छ, जुन विकासको स्थायी आधार हो।

अन्त्यमा, करुणा बाल्यकालदेखि नै सिकाइनु पर्छ। बालबालिकालाई करुणा, सहानुभूति, दया जस्ता मानवीय मूल्यहरूमा शिक्षित गरियो भने तिनीहरू दयालु, समझदार र सामाजिक उत्तरदायित्व बोध गर्ने नागरिक बन्न सक्छन्।

विद्यालय, परिवार र समाजले मिलेर यस्तो शिक्षा दिनुपर्छ।करुणा मानिसको हृदयमा उत्पन्न हुने एक यस्तो शक्ति हो, जसले संसारलाई शान्त, सहिष्णु र मानवीय बनाउँछ। जब हामी करुणाको अभ्यास गर्छौं, तब हाम्रो जीवनमा प्रेम, समझदारी र आत्मसन्तुष्टि बढ्छ।

साँचो करुणा भनेको केवल अरूको लागि होइन, स्वयंको आत्मिक शुद्धिको लागि पनि अनिवार्य हुन्छ।करुणा नै मानवताको मेरुदण्ड हो।करुणा मानवताको जीवनदायिनी शक्ति हो। यो केवल भावना होइन-तर्क, अनुभव, धार्मिक आस्था, सामाजिक व्यवहार, र वैज्ञानिक तथ्यहरूले पुष्टि गरिएको क्रियात्मक मूल्य हो।

करुणा बिना मानव सम्बन्ध कठोर, समाज असंवेदनशील, र शासन अन्यायी हुन्छ। जब करुणा बोलचाल, नीति, शिक्षा, र जीवनशैलीमा व्यावहारिक रूपमा समावेश हुन्छ, तबमात्र शान्तिपूर्ण, समावेशी र सुसंस्कृत समाजको निर्माण सम्भव हुन्छ। त्यसैले, करुणा नै मानवताको मेरुदण्ड हो र शान्तिको अमूल्य स्रोत हो।