नेपाली कांग्रेसको आन्तरिक विमर्शमा क्रियाशील सदस्यताको बहस नौलो होइन। यो बहस लामो समयदेखि दलको अन्तस्करणमा गडेको छ तर अहिले यो केवल प्रक्रियागत प्रश्न वा महाधिवेशनको अंकगणितमा सीमित रहेन।

यो दलको तात्विक अस्मिता र अस्तित्वकै गम्भीर संकट बनेको छ। दल आज एउटा गहन वैचारिक चौरस्तामा उभिएको छ। यहाँबाट छुट्टिने हरेक बाटोले यसको भविष्यको सम्पूर्ण चरित्र र गन्तव्य निर्धारण गर्नेछ। कांग्रेस कार्यकर्ता आधारित अनुशासित संगठन बन्ने? वा यो उदार प्रजातान्त्रिक, जन आधारित दलमा रूपान्तरित हुने?

यही वैचारिक द्वैधले दलको आन्तरिक जीवनलाई गाँजेको छ। यसले संगठनात्मक स्नायु प्रणालीलाई नै शिथिल तुल्याएको छ। तसर्थ, यो सदस्यताको प्राविधिक विवाद मात्र नभएर कांग्रेसको आत्म परिभाषाको गहन संघर्ष हो।

यसको उचित निरूपणबिना दलको कायाकल्प असम्भव देखिन्छ। यो विमर्शले कोर्ने मार्गचित्रले दलको भविष्य मात्र नभएर नेपालको लोकतान्त्रिक अभ्यासको गति र गुणस्तरलाई समेत प्रभावित पार्नेछ।

दार्शनिक उद्भव र ऐतिहासिक तर्क

क्रियाशील सदस्यताको अवधारणाको जन्म कुनै आकस्मिक घटना थिएन। यो विशिष्ट ऐतिहासिक आवश्यकताको गर्भबाट भएको थियो। पञ्चायती निरङ्कुशता विरुद्धको कठोर र लामो संघर्षले यसलाई जन्माएको थियो। त्यसबेला यसको दार्शनिक आधार र सांगठनिक उद्देश्य अत्यन्त स्पष्ट र वस्तुनिष्ठ थियो।

दललाई वैचारिक रूपमा प्रतिबद्ध, प्रशिक्षित र अनुशासित योद्धाहरूको एउटा सघन पङ्क्ति चाहिएको थियो। सदस्यता निर्वाचनमा भोट खसाल्ने एउटा सामान्य औपचारिकताभन्दा धेरै माथि थियो। यो निष्ठाको पवित्र मुद्रा थियो।

यो त्यागको एउटा जीवन्त तन्त्र थियो। प्रतिबन्धित कालखण्डमा क्रियाशील सदस्य हुनु स्वयंमा शक्तिशाली राजनीतिक वक्तव्य मानिन्थ्यो। त्यो राज्यको दमनकारी संरचना विरुद्धको वैयक्तिक र नैतिक विद्रोहको साहसिक घोषणा थियो।

यो संरचनाले दललाई वैचारिक विचलनबाट जोगाउने अग्निकवचको काम गर्थ्यो। यसले संगठनात्मक शुद्धता र आन्तरिक अनुशासनको प्रत्याभूति दिन्थ्यो। राज्यको गुप्तचर संयन्त्र र सत्ताको षड्यन्त्रपूर्ण घुसपैठबाट दललाई सुरक्षित राख्नु यसको प्राथमिक कार्य थियो। यो एउटा अभेद्य किल्लाजस्तै थियो।

दलका वैचारिक आधारशिला र लोकतान्त्रिक सपना सुरक्षित रहन्थे। त्यस कठिन समयमा क्रियाशील सदस्यहरू दलको विचार र आम जनताबीचको अविच्छिन्न सेतु थिए। उनीहरूले दलका राजनीतिक प्रस्ताव र सिद्धान्तलाई सरल भाषामा जनतासमक्ष पुऱ्याउँथे।

उनीहरू जनताको भावना, पीडा र आकांक्षालाई दलको नीति निर्माण तहसम्म ल्याउँथे। यो जीवन्त, लोकतान्त्रिक र द्विपक्षीय सञ्चार प्रणाली थियो। त्यस समयमा क्रियाशील सदस्यता आदर्शको र जिम्मेवारीको संरचना थियो। त्यो शक्तिको स्रोत किमार्थ थिएन। त्यसले संगठनलाई विशिष्ट नैतिक उचाइ र वैचारिक गुरुत्व प्रदान गरेको थियो।

वैचारिक स्खलन र सांगठनिक क्षय

प्रजातन्त्रको पुनर्बहालीसँगै समग्र राजनीतिक परिदृश्य नै बदलियो। संगर्षको मोर्चाबाट दल सत्ताको केन्द्रमा पुग्यो। सत्ताको आफ्नै क्षयकारी रसायन हुन्छ। सत्ताका आफ्नै अपरिहार्य र कहिलेकाहीँ निर्मम तर्कहरू हुन्छन्। यो संघर्षशील आन्दोलनबाट शासकीय दलमा रूपान्तरणको जटिल प्रक्रिया थियो।

आदर्श र यथार्थबीचको खाडल फराकिलो बन्दै गयो। क्रियाशील सदस्यताको मूल मर्ममाथि सत्ता स्वार्थको ग्रहण लाग्यो। यो वैचारिक निष्ठाको मानक रहेन। यो गुटगत शक्तिको विनिमय योग्य मुद्रामा परिणत भयो।

दलको महाधिवेशन र नेतृत्व चयनको सम्पूर्ण प्रक्रिया क्रियाशील सदस्यबाटै निर्देशित हुन्थ्यो। यही संरचनागत बाध्यताको लाभ उठाउँदै नेताहरू आफ्नो शक्ति सुनिश्चित गर्न सदस्यता वितरणलाई हतियार बनाउन थाले।

योगदान, त्याग र विचारको वस्तुगत मूल्यांकन पूर्णतः गौण बन्यो। व्यक्तिगत वफादारी र गुटगत संलग्नता नै प्रमुख योग्यता मानियो। यसले एउटा स्पष्ट संरक्षक आश्रित सम्बन्धको विकास गर्‍याे। जहाँ नेता संरक्षक हुन्थ्यो र उसले सदस्यता दिएका व्यक्ति आश्रित बन्थे।

यो सम्बन्धले दलको आन्तरिक लोकतन्त्रको मूल जरामा नै धमिरा लगायो। दलभित्र नयाँ अभिजात्य वर्गको उदय भयो। जर्मन समाजशास्त्री रोबर्ट मिचेल्सले आफ्नो विख्यात कृति “राजनीतिक दलहरू” मा व्याख्या गरेझैँ, कांग्रेस पनि ‘अभिजात्य तन्त्रको लौह नियम’को सिकार भयो।

मिचेल्सको तर्कअनुसार, “कुनै पनि ठूलो सङ्गठन, चाहे त्यो जतिसुकै लोकतान्त्रिक उद्देश्यले बनेको होस्, अन्ततः एउटा सानो अभिजात्य समूहको नियन्त्रणमा पुग्छ।” कांग्रेसमा क्रियाशील सदस्यहरूको प्रभावशाली तप्का नै त्यो नयाँ अभिजात्य वर्ग बन्यो।

यो वर्गले दलको नेतृत्व छान्ने एकाधिकार प्राप्त गर्यो। नेतृत्व अब आम समर्थक र शुभचिन्तकप्रति उत्तरदायी रहेन। ऊ केवल आफूलाई छान्ने सीमित चयनकर्ताप्रति उत्तरदायी बन्न थाल्यो। दलका लाखौँ शुभचिन्तक र समर्थक निर्णय प्रक्रियाबाट पूर्णतः बाहिरिए।

दल केही हजार सदस्यको बन्दीगृहजस्तो देखियो। यो नयाँ अभिजात्य तन्त्रले दलको आन्तरिक लोकतन्त्रलाई खोक्रो र अर्थहीन बनायो। यसले दलभित्र स्वस्थ वैचारिक बहस र आलोचनात्मक चिन्तनको परम्परालाई निमोठ्यो।

दल एउटा जीवन्त बौद्धिक केन्द्रबाट गुटगत स्वार्थको अखाडामा परिणत भयो। बीपी कोइरालाको समयको बौद्धिक र नैतिक पुँजीमा आधारित करिश्माई नेतृत्वको ठाउँ प्रक्रियागत र गुटगत शक्ति सन्तुलनले लियो। आदर्शको राजनीति चाकडीको तन्त्रमा बदलियो।

विस्तार र परिशुद्धिको द्वन्द्व

यही विकृतिको गहिरो पृष्ठभूमिमा दुई वैचारिक धारबीच तीव्र द्वन्द्व छ। पहिलो धार उदार लोकतान्त्रिक खुलापनको पक्षमा छ। यो धार क्रियाशील सदस्यताको कठोर संरचनालाई पूर्णतः खारेज गर्न चाहन्छ। यसले दलका सबै ढोका आम नागरिकका लागि खोल्नुपर्ने तर्क गर्छ।

सदस्यताको कुनै तहगत विभेद हुनुहुँदैन भन्ने उसको मान्यता हो। यो विचारले दललाई आम जनतासँग पुनः जोड्नेछ। यसले गुटबन्दीको गणित र एकाधिकारलाई भत्काउनेछ। यसले नेतृत्व चयनलाई थप व्यापक, समावेशी र लोकतान्त्रिक बनाउनेछ।

यो दललाई आधुनिक, जन-आधारित वा सबैलाई समेट्ने दलको स्वरूप दिने आग्रह हो। यो दर्शनले राजनीतिक दललाई खुला बजार जस्तो मान्छ; जहाँ विचारको प्रतिस्पर्धा हुन्छ; र लोकप्रिय विचारले वैधता पाउँछ।

दोस्रो धार वैचारिक परिशुद्धिको पक्षमा दृढतापूर्वक उभिएको छ। यो धार क्रियाशील सदस्यताको संरचनालाई परिमार्जनसहित निरन्तरता दिन चाहन्छ। उसको मूल चिन्ता दलको वैचारिक पहिचान र सङ्गठनात्मक अनुशासन हो। सदस्यता पूर्ण खुला गर्दा दलमा अवसरवादी र सिद्धान्तहीन तत्व हाबी हुने भय छ।

पैसा र शक्तिको बलमा दलको मूल सिद्धान्तमाथि नै कब्जा हुने खतरा देखिन्छ। यस्तो अवस्थामा कांग्रेसको ऐतिहासिक लोकतान्त्रिक समाजवादी पहिचान समाप्त हुनेछ। यो आग्रहले दलको कार्यकर्ता आधारित चरित्रलाई जोगाउन खोज्छ।

यो सङ्ख्याभन्दा निष्ठा, गुणस्तर र विचारलाई महत्त्व दिने दर्शन हो। यसले दललाई केवल चुनावी मेसिन बन्नबाट रोकेर वैचारिक आन्दोलनको रूपमा जीवित राख्न चाहन्छ। यो धारले दललाई समुदायको रूपमा हेर्छ; जसको आफ्नो निश्चित मूल्य र विश्वासको परिधि हुन्छ।

विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्य

कांग्रेसको यो दुविधा विश्वका अनेक दलहरूको साझा अनुभव पनि हो। छिमेकी भारतको भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस यही समस्याबाट लामो समयदेखि गुज्रिरहेको छ। त्यहाँ पनि नक्कली सदस्यता, गुटबन्दी र आधारभूत तहसँगको विच्छेदले दललाई ऐतिहासिक रूपमा कमजोर बनाएको छ।

यसले वंशवादी राजनीतिलाई मलजल गरेको छ। दलको आन्तरिक लोकतन्त्रको क्षयीकरणले उसलाई राष्ट्रिय राजनीतिमा प्रभावहीन बनाउँदै लगेको छ। यो नेपाली कांग्रेसका लागि एउटा शक्तिशाली चेतावनीमूलक कथा हो। बेलायतको लेबर पार्टी अर्को ज्वलन्त उदाहरण हो।

टोनी ब्लेयरको ‘न्यु लेबर’ परियोजनाले दललाई मध्यमार्गी बनाएको थियो। पछि ‘एक सदस्य, एक मत’ प्रणालीले जेरेमी कोर्बिनजस्ता परम्परागत वामपन्थी नेतालाई सत्तामा ल्यायो। यसले दलको वैचारिक चरित्रमै ठूलो परिवर्तन ल्यायो।

यसले देखाउँछ कि सदस्यता प्रणालीको परिवर्तन केवल प्राविधिक होइन; यो वैचारिक र साङ्गठनात्मक रूपान्तरणको शक्तिशाली माध्यम हो। जर्मनीका प्रमुख दलहरूले एउटा सन्तुलित र मिश्रित नमुना अपनाएका छन्।

उनीहरूले व्यापक सदस्यतालाई प्रोत्साहन गर्छन् तर दलको नीति निर्माण र नेतृत्व चयनमा पार्टी सम्मेलनजस्ता संरचित प्रक्रियामार्फत वैचारिक एकरूपता कायम राख्छन्। यी अन्तर्राष्ट्रिय उदाहरणले एउटा स्पष्ट संकेत गर्छन्। विस्तार र शुद्धताबीचको सन्तुलन नै दिगो समाधान हो। कांग्रेसले यी अनुभवबाट सिक्नुपर्छ तर अन्धानुकरण गर्नु हुँदैन।

बहसको बृहत्तर राष्ट्रिय सान्दर्भिकता

क्रियाशील सदस्यताको बहस केवल कांग्रेसको आन्तरिक मामिला मात्रै होइन। यो नेपालको लोकतान्त्रिक स्वास्थ्यसँग प्रत्यक्ष जोडिएको विषय हो। कांग्रेसजस्तो ऐतिहासिक र बृहत् दल जब आन्तरिक किचलोमा फस्छ त्यसले राष्ट्रिय राजनीतिमा एउटा ठूलो वैचारिक र नीतिगत रिक्तता सिर्जना गर्छ।

लोकतान्त्रिक मूल्यको पहरेदार मानिएको शक्ति नै दिशाहीन हुँदा त्यसको फाइदा अनुदारवादी, लोकतान्त्रिक आवरणका अधिनायकवादी, र क्षणिक लोकप्रियतावादी शक्तिले उठाउँछन्। दलको आन्तरिक लोकतन्त्रको क्षयीकरणले उसको बाह्य लोकतान्त्रिक व्यवहारलाई पनि कमजोर बनाउँछ।

आफ्नो घरभित्र न्याय गर्न नसक्नेले राष्ट्रमा न्यायको नेतृत्व गर्न सक्दैन। तसर्थ, कांग्रेसको यो साङ्गठनिक पुनर्संरचनाको प्रयत्न सफल हुनु वा असफल हुनुले राष्ट्रिय राजनीतिको भविष्यको दिशानिर्देशमा समेत गहिरो असर पार्नेछ। यो बहसको सकारात्मक निष्कर्षले अन्य दललाई पनि आन्तरिक लोकतन्त्र सुधार्न नैतिक दबाब दिनेछ।

यस गम्भीर बहसको समाधान दुई अतिवादी धारको छनोटमा भेटिँदैन। समाधान रचनात्मक संश्लेषण र अग्रगामी परिकल्पनामा निहित छ। दललाई वैचारिक निष्ठा पनि चाहिन्छ अनि व्यापक जनसमर्थन पनि चाहिन्छ।

क्रियाशील सदस्यताको वर्तमान विकृत अभ्यास तत्काल अन्त्य हुनैपर्छ। तर, यसको पूर्ण खारेजीले दललाई दिशाहीन भीडमा बदल्ने जोखिम उत्तिकै छ। त्यसैले सन्तुलित, विवेकपूर्ण र चरणबद्ध बाटो अत्यावश्यक छ।

एक सम्भावित मिश्रित नमुना प्रभावकारी हुनसक्छ। पहिलो, साधारण सदस्यको अधिकार र भूमिकालाई गुणात्मक रूपमा बढाउनुपर्छ। वडा तहका समिति चयन र स्थानीय निर्वाचनका लागि उम्मेदवार छनोट गर्न प्रारम्भिक निर्वाचनमा उनीहरूलाई प्रत्यक्ष मतको अधिकार दिइनुपर्छ।

दोस्रो, क्रियाशील सदस्यताका लागि पारदर्शी र वस्तुगत मापदण्ड बन्नुपर्छ। नेपाली कांग्रेस १५ औं महाधिवेशन महामन्त्री उम्मेदवार नैनसिंह महरले भन्दै आएको प्रशिक्षणका आधारमा क्रियाशील सदस्यतानै दीर्घकालीन समाधान हो।

यसका लागि ‘क्रियाशीलताको सोपान’ निर्माण गरिनुपर्छ। यो सोपानमा दलको सिद्धान्त र इतिहासबारे अनिवार्य वैचारिक प्रशिक्षण, निश्चित अवधिको प्रमाणित सामुदायिक योगदान, र लोकतान्त्रिक आचरणको मूल्याङ्कन समावेश हुनुपर्छ।

क्रियाशील सदस्य बन्ने प्रक्रिया एउटा कठिन परीक्षाजस्तै होस्; नेताको खल्तीबाट बाँडिने पुरस्कारजस्तो नहोस्। यसको अनुमोदन कुनै गुट-नेताको तजबिजमा होइन, एक स्वायत्त र निष्पक्ष सांगठनिक समितिले गरोस्। यो प्रक्रिया एक जीवन्त लोकतान्त्रिक छनोट बनोस्, गुटगत भर्तीकेन्द्र नबनोस्।

अन्त्यमा, यो बहस कांग्रेसका लागि अनिवार्य अग्निपरीक्षा हो। यो केवल प्राविधिक सुधारको विषय होइन; यो आफ्नो आत्मा खोज्ने आवश्यक यात्रा हो। यो दलको पुनर्जीवन वा ऐतिहासिक पतनको प्रस्थानविन्दु बन्नसक्छ। यसले दललाई आफ्नो गौरवशाली विरासत र वर्तमान कमजोरीको निर्मम समीक्षा गर्न बाध्य बनाएको छ।

यसले भविष्यको मार्गचित्र कोर्न एक ऐतिहासिक अवसर दिएको छ। यो विवादको समाधानले कांग्रेसको आन्तरिक लोकतन्त्रलाई मात्रै पुनर्परिभाषित गर्ने छैन ।यसले नेपालको सम्पूर्ण दलीय राजनीतिको भविष्य र गुणस्तरलाई समेत गहिरो प्रभाव पार्नेछ।

कांग्रेसले नै निर्णय गर्नुपर्छ-ऊ इतिहासको बन्दी र एउटा ऐतिहासिक अस्थिपञ्जर बनेर बस्छ वा आफूलाई रूपान्तरण गरेर भविष्यको नेतृत्व गर्ने एक जीवन्त शक्ति बन्छ। दलको अस्तित्व र सान्दर्भिकता यही गम्भीर प्रश्नको उत्तरमा निर्भर छ।

(लेखक नेपाली कांग्रेसका युवा नेता हुन्।)