मानव जीवनमा अहंकार वा दम्भ एक स्वाभाविक मनोवैज्ञानिक अवस्था हो। प्रत्येक व्यक्ति केही हदसम्म आफ्नो अस्तित्व, क्षमता, ज्ञान र अधिकारप्रति गर्व महसुस गर्छ। यस्तो गर्वले व्यक्ति आत्मविश्वासी बन्न र जीवनका चुनौतीहरूसँग सामना गर्न सक्षम बनाउँछ।

तर जब दम्भ अत्यधिक रूप लिन थाल्छ, तब यसले व्यक्तिको मानसिक अवस्था, निर्णय क्षमता र सामाजिक व्यवहारमा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ। अत्यधिक दम्भले व्यक्तिलाई आफ्ना स्वार्थ, प्रतिष्ठा र आफ्नो असलता मात्र ध्यान दिन प्रेरित गर्छ। यसले अरूको भावना, विचार र अधिकारको बेवास्ता गर्न सिकाउँछ।

व्यक्तिगत दम्भ केवल व्यक्तिगत जीवनमा मात्र असर पार्दैन; यसले समाजमा पनि गम्भीर असन्तुलन सिर्जना गर्छ। परिवार, विद्यालय, कार्यस्थल र समुदायमा दम्भपूर्ण व्यक्तिहरूले सहकार्य र समझदारीको वातावरण कमजोर बनाउँछन्।

उनीहरूको असहिष्णुता, आलोचना झेल्न नसक्ने प्रवृत्ति र प्रतिस्पर्धात्मक स्वभावले समूहमा तनाव र द्वन्द्वको अवस्था उत्पन्न गर्छ। राजनीतिक वा प्रशासनिक क्षेत्रमा अत्यधिक दम्भ भएका नेताहरू वा पदाधिकारीहरूले आफ्नै स्वार्थलाई प्राथमिकता दिनु हुन्छ, जसले नीति निर्माण, न्याय र सामाजिक समृद्धिमा अवरोध पुर्याउँछ।

सामाजिक दृष्टिले, व्यक्तिगत दम्भले असमानता, अन्याय, प्रतिस्पर्धात्मक तनाव र अविश्वासलाई जन्म दिन्छ। जब धेरै व्यक्तिहरू आफ्नो स्वार्थ र प्रतिष्ठा माथि राख्छन्, तब सहयोग, सहिष्णुता र सामूहिक विकासको भावना कमजोर हुन्छ।

यसले दीर्घकालीन रूपमा समाजमा नैतिक पतन, अस्थिरता र असन्तुलन निम्त्याउँछ। त्यसैले, व्यक्तिगत दम्भलाई चिन्ने, नियन्त्रण गर्ने र आत्मचिन्तनमार्फत सुधार्ने अभ्यास प्रत्येक व्यक्तिको जीवन र समाज दुवैका लागि अत्यावश्यक हुन्छ।

व्यक्तिगत दम्भको मूलमा रहेको विचार हो- “म अरू भन्दा उच्च छु।” यस मानसिक अवस्थाले मानिसलाई अरूको भावनालाई बेवास्ता गर्न, असहमतिमा अत्यधिक प्रतिक्रिया जनाउन, र आफ्नो अधिकार वा क्षमता बढी देखाउन उक्साउँछ।

प्रारम्भिक अवस्थामा, व्यक्तिको दम्भ सामान्य देखिन्छ; तर यदि यसलाई नियन्त्रण नगर्ने हो भने यो व्यवहारिक द्वन्द्वको रूपमा परिणत हुन्छ। उदाहरणका लागि, विद्यालय वा कार्यस्थलमा उच्च स्तरको दम्भ भएका व्यक्तिले सहकर्मी वा साथीहरूसँग प्रतिस्पर्धात्मक सम्बन्धमा झगडा सुरु गर्न सक्छन्। उनीहरूको असहिष्णुता, आलोचना र आलोचना झेल्न नसक्ने प्रवृत्ति समूहमा तनाव उत्पन्न गर्छ।

समाजमा, व्यक्तिगत दम्भको प्रभाव अझ गहिरो हुन्छ। जब धेरै व्यक्तिहरू आफ्नो दम्भलाई प्राथमिकता दिन्छन्, तब समाजमा असमानता, प्रतिस्पर्धा र झगडा बढ्छ। राजनीतिक क्षेत्रमा यसको प्रभाव स्पष्ट देखिन्छ।

नेताहरू वा शक्ति पदमा रहेका व्यक्तिहरूले व्यक्तिगत प्रतिष्ठा र स्वार्थलाई नै सबैभन्दा ठूलो प्राथमिकता बनाएर निर्णय गर्छन् भने नागरिकहरूको भलाइ, समग्र विकास र न्याय पच्छ्याउँदैन। यसले सामाजिक विश्वासको क्षय, भ्रष्टाचार, असमान अवसर र सामाजिक असन्तुलन निम्त्याउँछ।

अहंकारले सामाजिक सम्बन्धमा उत्पन्न हुने द्वन्द्वको अर्को उदाहरण परिवार र व्यक्तिगत सम्बन्धमा देखिन्छ। अभिभावक वा दम्पतीले आफ्नो दम्भ र अहंकारलाई प्राथमिकता दिन थाल्दा पारिवारिक वातावरण तनावपूर्ण हुन्छ।

सन्तानलाई बुझ्ने, सहमतिमा पुग्ने वा आलोचनालाई स्वीकार्ने क्षमता कम हुन्छ। यसले पारिवारिक एकता, सन्तानको मानसिक स्वास्थ्य र पारिवारिक सम्बन्धमा असंतुलन ल्याउँछ। मित्रता वा समाजसेवा समूहमा पनि दम्भपूर्ण व्यक्ति समूहको सामूहिक उद्देश्यमा बाधा पुर्याउँछ।

शिक्षा र संस्कृतिको क्षेत्रमा व्यक्तिगत दम्भले गम्भीर असन्तुलन सिर्जना गर्न सक्छ। जब शिक्षक, विद्यार्थी वा ज्ञान खोज्नेहरू आफ्नो व्यक्तिगत प्रतिष्ठा, प्रतिभा वा ज्ञानलाई मात्र प्राथमिकता दिन थाल्छन्, तब सहकार्य, साझा अध्ययन र सृजनशीलता कम हुन थाल्छ।

यस्तो वातावरणमा आलोचनात्मक चिन्तन र नवप्रवर्तनको अवसर सीमित हुन्छ। विद्यार्थीहरू आफ्ना विचार स्वतन्त्र रूपमा व्यक्त गर्न सक्दैनन्, शिक्षकहरूले पनि ज्ञानको प्रसारमा सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्न असहज महसुस गर्छन्।

दम्भपूर्ण सोचले प्रतिस्पर्धालाई स्वस्थ र रचनात्मक भन्दा प्रतिस्पर्धात्मक र स्वार्थपूर्ण बनाउँछ। यसको परिणामस्वरूप समूह वा संस्था भित्र विवाद, द्वन्द्व र असन्तोष बढ्छ। दीर्घकालीन रूपमा यस्तो असन्तुलित शैक्षिक र सांस्कृतिक वातावरणले समाजको प्रगतिमा बाधा पुर्याउँछ, किनभने सृजनात्मक क्षमता र नवप्रवर्तनात्मक सोचको कमीले राष्ट्रको ज्ञानमूलक विकास रोक्छ।

व्यक्तिगत दम्भले सामाजिक असन्तुलन ल्याउने अर्को महत्वपूर्ण क्षेत्र आर्थिक र व्यवसायिक क्षेत्र हो। व्यवसायी वा कर्मचारीले आफ्नो प्रतिष्ठा र लाभ मात्र सोचेर निर्णय गर्दा पारदर्शिता र समान अवसर कमजोर हुन्छ।

यस्ता क्रियाकलापले भ्रष्टाचार, सामाजिक अन्याय र आर्थिक असमानता बढाउँछ। समाजका कमजोर वर्ग वा मध्यम वर्गका मानिसहरूले अवसरको समान पहुँच नपाउँदा सामाजिक असन्तुलन गहिरो हुन्छ।

व्यक्तिगत दम्भ र समाजमा उत्पन्न असन्तुलनको समाधानका उपायहरू पनि छन्। पहिलो र सबैभन्दा महत्वपूर्ण उपाय हो आत्मचिन्तन र अन्तर्मन सुधार। जब व्यक्तिले आफ्नो दम्भ, स्वार्थ र असहिष्णुताको मूल्य बुझ्छ, तब उसले व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन थाल्छ। गीता, उपनिषद् र बौद्ध धर्मजस्ता प्राचीन ग्रन्थहरूले यही कुरा सिकाउँछन् कि आत्म-संयम, नम्रता र सेवा भावले व्यक्तित्वको वास्तविक विकास सम्भव छ।

दोस्रो उपाय शिक्षा र सामाजिक संस्कार हो। विद्यालय, परिवार र समाजले व्यक्तिलाई अहंकारको सट्टा सहिष्णुता, सहयोग र न्यायमा आधारित मूल्य सिकाउनुपर्छ। सहिष्णु शिक्षा र व्यवहारले व्यक्तिलाई दम्भको नियन्त्रण गर्ने क्षमता दिन्छ। जब व्यक्तिहरू आफ्नो दम्भलाई सीमित राख्छन्, तब समूहमा सामूहिक उद्देश्य सफल हुन्छ र समाज सन्तुलित रहन्छ।

तेस्रो उपाय सकारात्मक प्रतिस्पर्धा र आलोचनात्मक सोचको प्रवर्धन हो। व्यक्तिगत क्षमता विकास गर्ने तर अरूको सम्मान गर्ने शिक्षा दिनुपर्छ। आलोचना स्वीकार्ने, सहमतिमा काम गर्ने र सामूहिक लाभका लागि निर्णय गर्न सक्ने व्यक्तित्व विकास गर्दा व्यक्तिगत दम्भ समाजमा असन्तुलन सिर्जना गर्न सक्दैन।

अन्ततः, व्यक्तिगत दम्भ र अहंकारले उत्पन्न हुने द्वन्द्वले न केवल व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्य र व्यक्तिगत सम्बन्धलाई प्रभावित गर्छ, तर समाजको संरचना, न्याय, समृद्धि र सामाजिक शान्तिलाई पनि चुनौती दिन्छ।

यसको नियन्त्रण र समाधानमा आत्मचिन्तन, शिक्षित संस्कार र सहिष्णुता मुख्य भूमिका खेल्छ। जब प्रत्येक व्यक्ति आफ्नो दम्भलाई सीमित राख्छ र समाजको भलाइका लागि कार्य गर्छ, तब व्यक्तिगत र सामाजिक असन्तुलन कम हुन्छ।

यसरी व्यक्तिको मानसिक विकास र समाजको सन्तुलन दुवै सम्भव हुन्छ।अतः, व्यक्तिगत दम्भ केवल एउटा मानसिक समस्या मात्र होइन; यो समाजमा असंतुलन र द्वन्द्वको जरा हो।

यसको निराकरण र नियन्त्रणको लागि व्यक्तिगत जिम्मेवारी, सांस्कृतिक शिक्षा र नैतिक मूल्यहरूको विकास अपरिहार्य छ। केवल तब समाजले स्थायीत्व, समानता र शान्ति अनुभव गर्न सक्छ, जब व्यक्तिहरू आफ्नो दम्भलाई नियन्त्रण गर्ने क्षमता विकास गर्छन्।