बागमती नदी आज अस्वाभाविक रूपमा फुलेकी थिई। रातभरको अविरल वर्षा र बिहानको झरीले उसको धारलाई चर्काएको थियो। पानीको सतहमा हल्का तरंगहरू लगातार उठिरहेका थिए, तर त्यो हल्कापनभित्र कतै एक किसिमको गहिरो करुण थियो-जसलाई साधारण सुन्नेले सजिलै महसुस गर्न सक्दैन।

पानीको गर्जनको लयमा कहिले-काहीँ मान्छेको पीडाजस्तो स्वर मिसिन्थ्यो- अलिकति रिस, अलिकति थकान, अनि धेरै प्रतीक्षा। त्यो स्वर कुनै एक व्यक्तिको मात्र होइन, समयको पनि कथा जस्तो लाग्थ्यो।

नदीको किनारमै, त्रिभुवन विश्वविद्यालयको पुरानो भवन, वर्षौंदेखि उस्तै अवस्थामा, नदीलाई टुलुटुलु हेर्दै उभिएको थियो। भवनको छाला चिरेको थियो- भित्तामा कालो फफूँदी, टुटेका पेन्टका चिरा, अनि झ्यालको पातलो काँचभित्र पस्ने चिसो हावा। यी सबैले मिलेर त्यसलाई एक थकित वृद्धको रूप दिएका थिए, जसले धेरै कुरा देखेको छ तर बोल्न सकेको छैन।

आजको दिन विशेष रूपमा सुनसान थियो। मैदानमा विद्यार्थीहरू थिएनन्, चौरमा दौडिने आवाजहरू थिएनन्। भवन वरिपरि वर्षाको टपक-टपक मात्र थियो- कहिले छानाबाट टप्किने पानीको बूँद, कहिले झ्यालको चौकोबाट चिप्लिएर खस्ने थोपा। त्यो टपक, नदीको गर्जनसँग मिलेर, एउटा अनौठो संगीत बनाइरहेको थियो- जसको धुनमा उदासी मिसिएको थियो।

माथिल्लो तलामा झुन्ड्याइएको पुरानो घण्टी, जसको धातुमा अब हरियो-कालो धब्बा जमिसकेको थियो, अचानक बज्यो- ट्याँ… ट्याँ…। तर त्यो स्वर तुरुन्तै नदीको गर्जनमा हरायो, मानौं घण्टीको ध्वनि कुनै अदृश्य हातले थिचेर बन्द गरिदिएको हो। बाँकी रह्यो केवल खोक्रोपन- खाली गुफामा गुञ्जिने स्वर जस्तो, जसको असर छ तर पहुँच छैन।

यो दृश्यलाई हेर्दा लाग्थ्यो- नदी र भवन दुवै एक-अर्काका साक्षी हुन्। नदी बग्छ, तर उसका पीडा र उल्लासहरू समयसँगै हराउँछन्। भवन उभिन्छ, तर उसको भित्री गलियारा र पुराना कक्षाहरूमा बस्ने कथा बाहिर आउँदैनन्।

आजको दिनमा, यी दुवै- बागमती र पुरानो भवन- एउटा साझा भाव बाँडिरहेका थिए: निस्संगता। नदीले आफ्नो गर्जन सुनाउन खोजिरहेकी थिई, भवनले आफ्नो मौनता। तर सुन्ने कोही थिएन। केवल चिसो हावा थियो, जसले कहिले नदीको पानी चुम्थ्यो, कहिले भवनको भित्तामा हात हाल्थ्यो।

र, यी सबको बीचमा, समय बिस्तारै बगिरहेको थियो- बागमतीको धारमा र पुरानो भवनको भित्तामा समान रूपमा अंकित हुँदै।
अचानक, माथिल्लो तलामा झुन्ड्याइएको पुरानो घण्टी बज्यो- ट्याँ… ट्याँ…।

तर त्यो ध्वनि चाँडै बागमतीको गर्जनमा हरायो। बाँकी रह्यो केवल एउटा खोक्रोपन, जसको खालीपन सुन्नेले पनि महसुस गर्न सक्थ्यो। त्यो खोक्रोपन, ठीक आंशिक प्राध्यापकहरूको हैसियत जस्तै थियो- आवाज त हुन्छ, तर प्रभाव त्यति टाढा पुग्दैन।

दिनको उज्यालो, बाहिरबाट हेर्दा उज्यालो जस्तो लागे पनि, कक्षाभित्र छिर्दा तातोपन हराइसकेको हुन्थ्यो। त्यो उज्यालो केवल किताबका पानामा टल्किन्थ्यो, तर पेटको अँध्यारो हटाउन सक्दैनथ्यो।

सामुन्ने कक्षामा, विद्यार्थीहरू छरिएका थिए- कोही नोटबुकमा दौडिँदो अक्षरहरू कोर्दै, कोही खिड्कीबाहिरको मैदानमा नजर गाडेर वर्षाको दृश्यमा हराउँदै। क्रिकेट मैदानको बाउन्ड्रीमा पानीका थोपा टुप्पा मारिरहेका थिए।

प्राध्यापकको स्वर एकसमान थियो- न धेरै ऊर्जावान, न थकित। उनी बुझ्थे, आफ्नो हरेक वाक्य, हरेक उदाहरण भविष्यको ईँटा हो। तर विडम्बना यो थियो कि, ती ईँटा थुपार्ने हातमा चाकको धुलो बाहेक केही थिएन।

उनीहरूलाई पहिलो पटक विश्वविद्यालयले पठाएको नियुक्तिपत्र कुनै सुनको कागज थिएन। त्यो केवल सरकारी मोहर लागेको सपनाको टुक्रा थियो। त्यहाँ तलबको दर लेखिएको थियो- प्रति घण्टा। मानौं उनीहरूको ज्ञानलाई किलोको दरमा तौलिएको हो।

स्थायी प्राध्यापकहरूको मासिक तलब स्थिर नदीजस्तो बग्थ्यो- समयमै र पूर्ण रूपमा। तर आंशिकको आय भने आँधीले उडाएको सानो धार जस्तो- कहिले सुक्थ्यो, कहिले बग्थ्यो। तर कक्षामा दुवै एउटै स्वरमा पढाउँथे, एउटै श्वासमा ज्ञान फुक्थे। फरक केवल यो थियो- एकको स्वरलाई तलबले सम्मान गर्थ्यो, अर्काको स्वर भने भित्तामा टक्कर खाएर फर्किन्थ्यो।

त्यसमा थप, आर्थिक वर्षको सुरुमा एउटा पर्चा आउँथ्यो- “तपाईंको तलबमा १५ प्रतिशत कर कट्छ”। यो कर केवल पैसामा होइन, आत्मसम्मानमा पनि काटिन्थ्यो।

स्थायीहरूका लागि कर केवल हल्का चस्का जस्तो थियो, तर आंशिकका लागि त्यो त घाउमा नुन झार्ने बराबर हुन्थ्यो। स्थायीहरू तलबको पोखरीमा निश्चिन्त पौडिरहेका थिए, आंशिकहरू भने पानीको थोपा टिपेर तिर्खा मेटाउने कोसिस गर्दै।

आंशिक प्राध्यापकहरू किसान जस्तै थिए-ज्ञानको बीउ रोप्ने, पानी हाल्ने, घाम खुवाउने। विद्यार्थीहरू उनका बारीका गहना थिए। तर किसानले आफ्नै खेतको अन्न खान नपाउने जस्तै, उनीहरू आफ्नै मेहनतको फल खान पाउँदैनथे।

अनुसन्धानको लागि सरकारको मल-पानी स्थायीको खेतमा मात्रै पर्थ्यो। आंशिकको खेत भने वर्षौंदेखि सुक्खा रहन्थ्यो। तर उनीहरूले आफ्नो पसिनाले माटो भिजाउन छोड्दैनथे, ठीक बागमतीमा मिसिने वर्षाको पानी जस्तै- जसलाई कोही सफा गर्न खोज्दैन।

दरबन्दीको विज्ञापन भने अनिश्चित वर्षा जस्तो हुन्थ्यो- कहिले आउँथ्यो, कहिले हराउँथ्यो। उनका साथीहरू मध्ये धेरैले दस वर्षदेखि स्थायी हुने सपना बोकेका थिए, अब कपाल सेतो भइसकेको थियो। तर सपनाको माटो अझै उही, अलिकति पानीको प्रतीक्षामा।

कहिले-काहीँ विश्वविद्यालयको सभाहलमा आंशिक प्राध्यापकहरूको विषय उठ्थ्यो। तर त्यो स्वर माइकमा ध्वनि काटिएझैँ हराउँथ्यो। “अहिले स्रोत छैन” भन्ने वाक्य अधिकारीहरूको सबैभन्दा प्रिय बहाना थियो।

क्याम्पसका कोरिडोरमा वर्षाले भिजेको झ्यालबाट हल्का उज्यालो पस्थ्यो। आंशिकहरू एक-अर्कालाई मुस्कान दिन्थे, तर त्यो मुस्कान आधा मात्र हुन्थ्यो- जसरी जीवन आधा: आधा हैसियत, आधा अधिकार, आधा भविष्य। सुरुको दिनहरूमा उनीहरू उत्साहले भरिएका थिए- देश बदल्ने सपना, नयाँ दृष्टि दिने आकांक्षा। तर अब, त्यो सपना हिउँझैँ पग्लिएको छ, र परदेशको नदीमा हराइसकेको छ।

धेरै साथीहरू अब विदेशतिर उडेका छन्। कक्षामा उनीहरूको खाली कुर्सीमा धुलो थुप्रिएको छ। कहिलेकाहीँ त्यो कुर्सी हेर्दा, उनको मनमा मौनताको धुलो जम्थ्यो। क्रिकेट मैदानमा कहिलेकाहीँ वसन्त आउँथ्यो, तर उनको जीवनमा हिउँद नै लामो रहन्थ्यो।

एक दिन क्यान्टिनमा बसेका बेला, उनले सुने-अर्को मन्त्रीले “१४२० दरबन्दी स्वीकृत” को घोषणा गरेका रहेछन्। उनको मुटु एकछिनका लागि छालझैँ उफ्रियो। तर अनुभवले उनलाई सिकाइसकेको थियो- यो घोषणा अर्को मन्त्रीको टेबलमा पुग्दा खरानी बन्छ। आशा धुलोको पात जस्तै, हावामा उडेर कतै हराउँछ।

बाहिर फेरि वर्षा सुरु भएको थियो। बागमतीको पानी अझ गाढा र चञ्चल बन्दै थियो। प्राध्यापकको स्वर पनि पानीको ध्वनिसँगै बगिरहेको थियो। तर सुन्नेहरू- अधिकारी, नीति–निर्माता- कानमा कपास ठूसेर बसेका जस्तै थिए।

उनी भन्थे, “आंशिक प्राध्यापक हुनु केवल रोजगारी होइन, यो सम्मानको कुरा हो।”

तर त्यो सम्मान हाजिरी र प्रति घण्टा दरमा बेचिने कुरा होइन।

कक्षामा, उनको स्वर अझै घन्किन्थ्यो। विद्यार्थीहरूको आँखामा भविष्यको उज्यालो झल्किन्थ्यो। तर, घण्टी बज्दा- त्यही पुरानो घण्टी- उसको खोक्रोपन अझै उस्तै थियो।