राजु लामाको गीतदेखि नेपाली राजनीतिसम्मको यात्राः न चलाउन सकिने सत्ता, न भुल्न सकिने विफलता

मङ्गोलियन हर्टका राजु लामाको लोकप्रिय गीत-
“म माया लाउदिन, भुल्न नि सक्दिन”-

एक साधारण प्रेम कथा जस्तो लागेपनि नेपाली समाज र राजनीतिमा यसको सन्देश आज अत्यन्तै प्रासंगिक छ। गीतमा व्यक्त गरिएको भावनाले प्रेममा असफल भएर बाँच्नुपर्ने आत्मिक पीडा बोकेको छ। तर यही भावलाई नेपालका पछिल्ला ३५ वर्षका राजनीतिक घटनाक्रमसँग तुलना गर्दा, सत्ता र नेतृत्वका असफलतामा अचम्मको समानता देखिन्छ।

यी दशकमा राजनीतिक दलहरू, विशेषगरी केही मुट्ठीभर नेता, सत्ताको कुर्सीमा बस्न त सके, तर जनअपेक्षा पूरा गर्न सकेनन्। देशलाई दिशा दिन नसक्ने, तर सत्ता त्याग्न पनि नसक्ने मनोविज्ञानले आज नेपाललाई गहिरो संकटमा पुर्‍याएको छ।

सत्ता र दलहरूको ३५ वर्षे माया

नेपालमा १९९० को प्रजातान्त्रिक आन्दोलनपछि लोकतन्त्र आएको हो। त्यसयता निरन्तर चुनाव भए, संविधान बने, गणतन्त्र घोषणा भयो। तर यी सबै उपलब्धि बीच जनजीवनमा स्थिरता र समृद्धि ल्याउने काम भने टाढै रह्यो। सत्तामा पुगेका नेताहरूलाई कुर्सी “माया” लाग्यो, तर कुर्सीले आउने जिम्मेवारी भने बुझ्न सकेनन्।

जसरी गीतको पात्र प्रेम गर्न पनि सक्दैन, भुल्न पनि सक्दैन-नेताहरूले सत्ता सञ्चालन गर्न पनि सकेनन्, तर त्याग्न पनि तयार भएनन्।“नेतृत्वले देशलाई सपना दिन सकेन, तर सत्ताको मोह त्याग्न पनि सकेन।” यो मानसिकता लोकतन्त्रकै मूल उद्देश्यविरुद्ध गयो। जसले गर्दा राजनीतिक अस्थिरता, विभाजन र असन्तुष्टि निरन्तर बढिरह्यो।

खरानी बनेका संरचना

नेपालको आधुनिक राज्य संरचना राणाकाल र राजतन्त्रकालमा बनाइएको हो। तर लोकतन्त्रको आगमनपछि अपेक्षा थियो-यी संरचनाहरूलाई पुनः परिभाषित गरी आधुनिक बनाउन सकिन्छ। दुर्भाग्यवश, त्यसको उल्टो भयो।

संसद, अख्तियार, संवैधानिक आयोग, न्यायालय, प्रहरी-यी सबै संस्थाहरू नेताहरूको स्वार्थका आधारमा प्रयोग गरिए। सुधार गर्ने सट्टा, उनीहरूले संस्थालाई खरानीमा परिणत गरे।

• संसद् बहसको थलो भन्दा बढी अवरोधको रंगमञ्च बन्यो।

• अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग आफैं राजनीतिक सौदाबाजीको अखडा भयो।

• प्रहरीलाई जनता होइन, पार्टी नजिक देखाउने बनाइयो।

आज पनि जनताले अनुभूति गरिरहेका छन्-संरचना त छन्, तर आत्मा हराइसकेको छ।

अन्तर्राष्ट्रिय उदाहरण र अनुसन्धान

नेपाल मात्र होइन, विश्वभर असफल नेतृत्वले समान परिणाम दिएका छन्।

• World Bank (2022) को रिपोर्टअनुसार, नेतृत्वमा पारदर्शिता र जवाफदेहिता नभएको देशमा दिगो विकास (SDGs) प्राप्त गर्न सम्भव छैन।

• UNDP Human Development Report ले देखाउँछ-राजनीतिक अस्थिरताले मानव विकास सूचकाङ्कलाई प्रत्यक्ष असर गर्छ।

• Freedom House ले नेपाललाई “Partly Free” भनेको छ, जसको प्रमुख कारण भनेकै असफल राजनीतिक नेतृत्व हो।

नेपालको अवस्था केही अफ्रिकी देशहरू (जस्तै-जिम्बावे, सुडान) वा दक्षिण एसियाका असफल राज्यहरू (जस्तै-माल्दिभ्सको राजनीतिक अस्थिरता) सँग तुलना गर्न सकिन्छ। असफल नेतृत्वले दीर्घकालीन विकासभन्दा तत्कालिक स्वार्थलाई प्राथमिकता दिन्छ, जसको परिणाम जनतामाथि पर्ने गर्छ।

शास्त्रीय दृष्टान्त र इतिहास

इतिहासले असफल नेतृत्वलाई कहिल्यै क्षमा गरेको छैन।

• महाभारतमा धृतराष्ट्र-राज्यको जिम्मेवारी लिन नसकेर, न त पुत्र मोह छोड्न सकेर अन्ततः विनाशको कारण बने।

• चाणक्य नीतिमा भनिएको छ-राजा वा नेता धर्म, न्याय र नीति अनुसार नचल्दा प्रजा मात्र होइन, उसको वंश र प्रतिष्ठा समेत नष्ट हुन्छ।

• नेपालकै इतिहासमा पनि-राजा त्रिभुवनले अत्यधिक दवाबमा आत्मनिर्वासन रोजे, तर सुधारको बाटो खोलिदिए। राजा ज्ञानेन्द्रले सुधार भन्दा स्वेच्छाचार रोजे, अन्ततः पद गुमाए।

“असफल नेतृत्व केवल राजनीतिक हैन, नैतिक पराजय पनि हो।”

अंग्रेजी गीतसँग समानता

राजु लामाको गीतलाई पश्चिमी संगीतसँग तुलना गर्दा धेरै समानता देखिन्छ।

• Bonnie Raitt को “I Can’t Make You Love Me”-प्रेममा असफल भएर न त नयाँ सम्बन्ध बनाउन सक्ने, न पुरानो सम्झना भुल्न सक्ने पीडा।

• The Eagles को “Hotel California”—एक पटक भित्र पसिसकेपछि न त रमाउन सकिन्छ, न सजिलै निस्कन सकिन्छ। यो पनि सत्ताको मोहकै रूपक हो।

यी गीतहरूले व्यक्त गरेको पीडा र बन्धनलाई नेपालका नेताहरूको सत्ता मोहसँग तुलना गर्दा, नेपाली राजनीति आफैं एक गीत जस्तो लाग्छ—जहाँ स्वर छ, तर लय हराइसकेको छ।

आजको मनोविज्ञानः न चलाउन सक्ने, न छोड्न सक्ने
नेपालका नेताहरूको मनोविज्ञान बुझ्न कठिन छैन।

• उनीहरूले सत्ता प्रयोग त गरे, तर राष्ट्र निर्माणमा योगदान दिएनन्।

• उनीहरूले नयाँ पुस्तालाई अवसर दिन त सकेनन्, तर कुर्सी त्याग्न पनि तयार भएनन्।

• उनीहरूले सत्तामा रमाउने अवसर खोजे, तर राष्ट्रलाई संकटमै छोडे।

यसरी “Not Fit to Rule, Not Ready to Leave” भन्ने मानसिकता आजको सबैभन्दा ठूलो समस्या हो।

अब के गर्ने? नीति र बाटो

यो संकटबाट निस्कन केही स्पष्ट कदम आवश्यक छन्:

१. नेतृत्वमा पुस्ता परिवर्तन-नयाँ पुस्तालाई अवसर दिनैपर्छ।

२. संस्थागत सुधार- अख्तियार, न्यायपालिका, संसदलाई दलको चंगुलबाट मुक्त गर्नुपर्छ।

३. जवाफदेहिता र पारदर्शिता- अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास अनुसार सम्पूर्ण सार्वजनिक खर्च र नीति निर्माण खुला र पारदर्शी बनाउनुपर्छ।

४. नागरिक समाजको सशक्तीकरण- जनताको सहभागिता बिना सुधार सम्भव छैन।

५. आर्थिक कूटनीति- नेपालले अब ‘सत्ता राजनीति’ होइन, ‘आर्थिक समृद्धि’लाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ।

अन्त्यमा

राजु लामाको गीतले भनेझैं, नेपाली नेतृत्व आज पनि “माया गर्न सक्दैन, भुल्न पनि सक्दैन” भन्ने विडम्बनामा बाँचेको छ।

तर इतिहासले देखाउँछ-असफलता अन्तिम सत्य होइन। खरानीबाट पनि पुनर्जन्म हुन्छ। नेपालको राजनीति अहिले त्यही मोडमा छ-जहाँ असफलताको पछ्यौरा ओढेर बस्ने कि सुधारको ढोका खोलेर नयाँ सुरुवात गर्ने भन्ने विकल्प छ।

“देशलाई माया गर्ने भनेको सत्ता त्याग्न नसक्ने होइन, जनताको भविष्य बनाउन सक्ने हो।” नेपालले अब यसै बाटो रोज्नु जरुरी छ।