मानव जीवन एक अदृश्य यात्राजस्तो हो-कहिले सुखका पातहरूमा हावाको छुन जस्तो हलुका, कहिले पीडाका तुफानमा चिरिएको आत्माजस्तो गहिरो।

यो यात्रामा मानिसलाई जोड्ने, विभाजनलाई मेटाउने र घाउमा मलम राख्ने शक्ति यदि केहिमात्र छ भने त्यो करुणा हो। करुणा कुनै सामान्य भावनात्मक प्रतिक्रिया मात्र होइन, यो मनको उज्यालो हो-अन्धकारको बीचमा बाटो देखाउने ज्योति, विछोडिएका आत्मालाई पुनः मिलाउने सेतु।

करुणा केवल भावना होइन, यो मानव जीवनको सारभूत तत्व हो, जसले व्यक्तिगत स्तरदेखि सामाजिक संरचना, नीति निर्माण, तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धसम्म प्रभाव पार्दछ। मनोविज्ञान, धर्मशास्त्र, समाजशास्त्र र इतिहासको अध्ययनले करुणालाई शान्ति, सहअस्तित्व र समृद्धिको जड मानिएको पुष्टि गर्छ।

करुणा भनेको अरूको पीडा बुझ्ने र त्यसलाई कम गर्न सक्रिय प्रयास गर्ने भाव हो। जब एक व्यक्ति अरूको कष्टप्रति संवेदनशील बन्छ, त्यसले द्वन्द्वलाई कम गर्ने, मनमुटाव घटाउने र सहकार्य बढाउने वातावरण तयार पार्दछ।

वैज्ञानिक प्रमाणले देखाउँछ कि करुणायुक्त व्यवहार गर्दा शरीरमा अक्सिटोसिनजस्ता हार्मोन स्रावित हुन्छन्, जसले तनाव घटाउँछ, भावनात्मक सम्बन्ध बलियो बनाउँछ र सामाजिक मेलमिलाप बढाउँछ।

हार्वर्ड विश्वविद्यालयको अध्ययनअनुसार करुणाशील व्यक्ति अरूको तुलनामा बढी सहयोगी, सामाजिक र मानसिक रूपमा सन्तुलित हुन्छन्। न्यूरोविज्ञानले पनि पुष्टि गरेको छ-करुणा व्यक्त गर्दा मस्तिष्कका सहानुभूति, नैतिक निर्णय र सामाजिक समझदारीसँग सम्बन्धित क्षेत्र सक्रिय हुन्छन्, जसले विश्वास र मानसिक स्वास्थ्यलाई सुदृढ बनाउँछ।

सामाजिक दृष्टिले, करुणावान समाजमा सहयोग, सहकार्य र समावेशिता बढ्छ। कुनै विपत्तिको बेला जब मानिसहरूले एकअर्काको पीडामा साथ दिन्छन्, तब शान्ति र विश्वासको वातावरण बलियो हुन्छ। २०७२ को भूकम्पपछि देखिएको राष्ट्रिय ऐक्यबद्धता यसको प्रमाण हो।

दार्शनिक र धार्मिक दृष्टिले, करुणा सबै परम्पराको साझा मूल्य हो। बुद्ध धर्मले करुणा र मैत्रीलाई मुक्तिको आधार मान्छ; हिन्दू धर्ममा ‘दया धर्मको मूल हो’ भनिएको छ; ख्रिस्तधर्ममा करुणा प्रेम र क्षमाको मूल स्रोत हो; इस्लाममा ‘रहमान र रहीम’ शब्दले दया र करुणालाई ईश्वरकै परिभाषा बनाएको छ। यी सबै शिक्षाले करुणा केवल आत्मिक शुद्धि होइन, सामाजिक स्थायित्व र मेलमिलापको सार्वभौमिक आधार हो भन्ने पुष्टि गर्छन्।

नेपालको दशकौंदेखिको हिंसात्मक राजनीतिक इतिहासले देखाएको छ कि केवल राजनीतिक सम्झौताले होइन, परस्पर समझदारी र करुणायुक्त संवादले मात्र स्थायी मेलमिलाप सम्भव हुन्छ।

आजको प्रतिस्पर्धी संसारमा आत्मकेन्द्रित प्रवृत्तिको बढ्दो प्रभावले मानिसहरू संवेदनशून्य बन्दै गएका छन्। स्वार्थपरक सोचले सामाजिक विषमता, मानसिक तनाव, र पारिवारिक विघटन बढाएको छ। यस्तो समयमै करुणा नै आत्मीयता, पारस्परिक सहयोग, र विश्वासको पुनर्स्थापनाको उपाय हो।

करुणावान समाजले परोपकार, समावेशिता र सहिष्णुताको आधारमा सामाजिक पूँजी निर्माण गर्छ, जुन विकासको स्थायी आधार हो।दार्शनिक व्यासले महाभारतमा करुणालाई “धर्मको प्राण” भनेका छन्। ग्रीक दार्शनिक अरिस्टोटलले Poetics मा करुणा (compassion)लाई कला र जीवनको सर्वश्रेष्ठ भावनात्मक शक्ति मानेका छन्। यी दुवै दृष्टिकोणले देखाउँछ—मानव सभ्यता करुणाविना असम्भव छ।

करुणाको शक्ति बुझ्नका लागि हामी पौराणिक कथामा फर्कनुपर्छ।

रामायणमा कैकैयीको वचनबद्धताका कारण वनवासमा गएका भगवान् राम र उनीसँगै दुःख-कष्ट भोग्न तय गर्ने सीताको यात्रा कुनै सामान्य घटना थिएन। रामले कैकैयीलाई दोष दिएनन्, बरु पिताको वचनलाई करुणासँग आत्मसात् गर्दै स्वीकारे। यहीं करुणाको उदाहरण छ-पारिवारिक विछोडलाई धैर्य र सहिष्णुताले जोड्ने सेतु।

त्यस्तै महाभारतमा भीष्म पितामह, युद्धभूमिमा मृत्युको शैयामा पल्टिँदै पनि, करुणाभावसहित पाण्डवलाई धर्म र शान्तिको उपदेश दिन्छन्। उनले आफूले गरेका गल्ती स्वीकार्दै, करुणामार्फत पीढीलाई चेतना दिन खोज्छन्। यो करुणा नै हो जसले युद्धको विनाशकारी परिणामलाई शान्तिको पाठमा रूपान्तरण गर्‍यो।

बुद्धचरित्रमा, सिद्धार्थले राजसी वैभव त्यागेर संसारको पीडा बुझ्न यात्रा गरे। उनले शान्ति पाए-करुणा अभ्यास गरेर। “सर्वे भवन्तु सुखिनः” भन्ने उनको उद्घोष करुणाको नै शुद्धतम रूप हो, जसले लाखौं आत्मालाई जोड्ने सेतुको काम गरेको छ।ग्रीक मिथकमा पनि करुणा देखिन्छ।

उदाहरणका लागि प्रोमेथियसको कथा-जसले देवताको आज्ञा उल्लंघन गर्दै मानवलाई अग्नि उपहार दिए। उनले अनन्त पीडा सहनु पर्‍यो, तर त्यो करुणामय कार्यले मानव सभ्यतालाई उज्यालो बनायो।

साहित्य करुणाको अभिव्यक्ति हो। कालिदासको कुमारसंभव वा अभिज्ञान शाकुन्तलमा करुणा एउटा अनिवार्य सूत्र हो—शकुन्तला र दुष्यन्तबीचको वियोग र पुनर्मिलन करुणाले मात्र सम्भव हुन्छ।

गोर्कीको आमा उपन्यासमा आमाको करुणा, पीडामा परेका मजदुरहरूको आवाज बनेर समाजलाई परिवर्तनको बाटो देखाउँछ। दोस्तोयेभ्स्कीले The Brothers Karamazov मा लेखेका छन्-“करुणा नै मानवताको सर्वोच्च नियम हो।”नेपालमा पनि लेकनाथ पौड्यालको “पापिनी आमा” कविताले मातृत्व र करुणाको गहिरो संवेदनशीलता देखाउँछ। भानुभक्त आचार्यको रामायण अनुवाद करुणा र धर्मको प्रतिमूर्ति हो।

मानव इतिहास विभाजन, युद्ध र विछोडले भरिएको छ। सभ्यताको प्रारम्भदेखि आजसम्म मानिसले अनेकौँ द्वन्द्व, असमझदारी र विछोडको अनुभव गरेको छ। तर यी सबैलाई मिलाउने, चिरिएका आत्मालाई फेरि जोड्ने, र विखण्डित समाजलाई पुनः एकता दिने शक्ति करुणामै निहित छ। करुणा नदेखिएको ठाउँमा शून्यता हुन्छ, र जहाँ करुणा जागृत हुन्छ, त्यहाँ प्रेम, शान्ति र मेलमिलापको आभा फैलिन्छ।

परिवारमा करुणा सबैभन्दा पहिलो र गहिरो अभ्यास हो। परिवारका सदस्यबीच असमझदारी, तर्कवितर्क र कहिलेकाहीँ विछोड पनि हुन्छ। तर आमा–बाबुको क्षमाशील करुणाले परिवारलाई पुनः एकतामा फर्काउन सक्छ। उनीहरूको करुणाभावनाले छोराछोरीलाई जीवनपथ देखाउँछ, र दया–क्षमा मिश्रित व्यवहारले घरलाई स्वर्ग बनाउँछ।

समाजमा करुणा अझै व्यापक महत्त्व बोकेको छ। समाज जातीयता, वर्गीय विभेद र असमानताले चिरिएको हुन्छ। यस्ता घाउलाई कुनै शक्ति भन्दा पनि करुणाले मात्र उपचार गर्न सक्छ। करुणा विहीन समाज हिंसात्मक, असुरक्षित र अमानवीय हुन्छ। तर करुणा उपस्थित भएमा समाजमा विश्वास, मेलमिलाप र सहकार्य पुनः जन्मिन्छ।

राष्ट्रमा करुणा राजनीतिक द्वन्द्व, युद्ध र गृहकलहलाई शान्त पार्ने महान शक्ति हो। इतिहास साक्षी छ-महात्मा गान्धीले अहिंसा र करुणाको दर्शनलाई जीवनमा उतारेका कारण भारत स्वतन्त्र भएको हो। यदि करुणा र अहिंसाको बाटो रोजिएको थिएन भने, त्यस स्वतन्त्रताको मूल्य अझ विनाशकारी हुन सक्थ्यो।

यसरी, राष्ट्रलाई समृद्ध, शान्त र स्थिर बनाउन करुणा अपरिहार्य मूल्य हो।साहित्यकार टागोरले भनेका छन्-“करुणा मानवताको सुन्दरतम फूल हो, जसले प्रेमको सुवास फैलाउँछ।”

आजको आधुनिक समाजमा प्रविधि, भौतिकता, प्रतिस्पर्धा र व्यक्तिगत लाभले करुणालाई ओझेल पारेको छ। मानिसले मानिसलाई वस्तुमा रूपान्तरण गरेको छ। यही कारण सम्बन्धहरू चिरिएका छन्, आत्मा विछोडिएका छन्।तर समाधान के छ? समाधान करुणामै छ।

नेल्सन मन्डेलाले दक्षिण अफ्रिकाको जातीय विभाजनलाई करुणा र मेलमिलापको बाटोबाट मात्र समाधान गरे। यदि उनले प्रतिशोध रोजेका भए, अझ विनाश हुन्थ्यो।मानव इतिहास, साहित्य, धर्म र दर्शन सबैले करुणालाई नै जीवनको सर्वोच्च मूल्य मानेका छन्। करुणा नै मनको उज्यालो हो, जसले अन्धकारलाई पन्छाउँछ। करुणा नै विछोडिएका आत्मालाई जोड्ने सेतु हो।

जबसम्म करुणा जीवित छ, मानवता जीवित छ। करुणा हरायो भने-सभ्यता काठको मूर्तिमा सीमित हुन्छ, आत्मा मृत हुन्छ।अतः, करुणाको अभ्यास हरेक हृदयमा जागृत हुन जरुरी छ। परिवार, समाज र राष्ट्र-सबै तहमा करुणा फैलाउन सके मात्र हामी एक न्यायपूर्ण, शान्त र प्रेममय संसार निर्माण गर्न सक्छौं।

मानव समाजको असली सौन्दर्य करुणा, सहानुभूति र परस्पर सम्मानमा निहित हुन्छ। जब हामी हृदयबाट संवेदनशील हुन्छौँ, तब मात्र अरूको पीडा आफ्नै पीडा जस्तो लाग्छ र अरूको खुशी आफ्नै खुशीको अनुभूति हुन्छ। यही संवेदना नै मेलमिलाप र समभावको मूल आधार हो।

समाजमा विचार, धर्म, जात, वर्ग, भाषा वा संस्कृतिका आधारमा मतभेद हुनसक्छन्। तर यी भिन्नताहरू कुनै पनि हालतमा द्वेष, वैमनस्य वा विभाजनको कारण बन्नु हुँदैन। संवेदनशील हृदयले भिन्नतालाई अस्वीकृत गर्दैन, बरु त्यसलाई प्राकृतिक विविधता भनेर आत्मसात् गर्छ। यही बोधले समाजलाई सहिष्णुता र सहअस्तित्वतर्फ डोर्याउँछ। मेलमिलाप तब सम्भव हुन्छ, जब हामी अरूलाई पनि आफ्नै जस्तो मान्छौँ र तिनीहरूको अस्तित्वलाई आदर गर्छौँ।

समभाव सबैलाई समान दृष्टिले हेर्ने चेतना बुझिन्छ। यसको अर्थ सबलाई उही ढाँचामा ढाल्नु होइन, बरु विविधतालाई स्वीकार्दै समान स्नेह र सम्मानका साथ व्यवहार गर्नु हो। यदि समाजमा करुणा र समभावको अभ्यास हुन्छ भने अहंकार, घृणा र स्वार्थका पर्खालहरू भत्किन्छन्। विभाजनको ठाउँमा एकताको भावना पलाउँछ, वैमनस्यको ठाउँमा मैत्रीभाव जाग्छ।

यस सन्दर्भमा पूर्वीय दर्शन विशेष महत्त्वपूर्ण छ। उपनिषद्, गीता वा बुद्धको शिक्षामा करुणा र समभावलाई मानव जीवनको उच्चतम गुण मानिएको छ। बुद्धले करुणामय हृदयलाई “परमार्थ सुख” को मार्ग भनेका छन्। त्यस्तै, गीता भन्छ-“समदर्शी मनुष्य नै सच्चा ज्ञानी हो।” यी शिक्षाले संकेत गर्छन् कि आत्मिक उन्नति केवल ज्ञान वा पूजा-पाठद्वारा होइन, बरु संवेदनशील हृदयद्वारा सम्भव हुन्छ।

करुणा सबै प्राणीप्रति दया, सहानुभूति र सहयोग गर्ने भावनात्मक गुण हो। यो मानव हृदयको सबैभन्दा पवित्र र शक्तिशाली भावना हो, जसले मानिसलाई संवेदनशील, उत्तरदायी र मानवीय बनाउँछ। करुणाले हामीलाई अरूको पीडा महसुस गर्न, दुःखमा साथ दिन र समाधान खोज्न प्रेरणा दिन्छ।

यो केवल व्यक्तिगत भावना मात्र नभई सामाजिक आचरणको आधार हो, जसले सह-अस्तित्व, समानता र शान्तिपूर्ण जीवनको मार्ग खोल्छ। करुणाले घृणा, हिंसा र स्वार्थलाई हटाएर प्रेम, सेवा र समर्पणको भावना बढाउँछ। यसले जीवनलाई गहिरो अर्थ दिन्छ र सबै प्राणीप्रति प्रेमभाव उत्पन्न गर्छ।

करुणा भावना मात्र होइन, यो मानवताको एक आधारभूत सद्गुण हो जसले समाजमा मेलमिलाप, सद्भाव र शान्ति कायम गर्न सक्ने गहिरो शक्ति राख्दछ। करुणा भनेको अरूको पीडा बुझ्ने र त्यसलाई कम गर्ने मनोवृत्ति हो, जसले आत्मकेन्द्रित सोचबाट बाहिर ल्याएर अरूको दृष्टिकोणबाट जीवन हेर्न प्रेरित गर्छ।

हृदयबाट उब्जिएको करुणा निष्कलंक हुन्छ- यसमा कुनै शर्त हुँदैन, अपेक्षा हुँदैन। यस्तो करुणा नै मेलमिलापको जरो हो, जसले द्वेष, घृणा र हिंसालाई परास्त गर्न सक्दछ। विद्यालय, मन्दिर, मस्जिद, चर्च वा गुम्बामा सिकाइने नैतिक शिक्षाले पनि करुणालाई जीवनको मूल मान्यता बनाउनुपर्छ।

करुणा बिना मानवता अधुरो रहन्छ। समाज स्वार्थी, कठोर र अन्यायी बन्छ। करुणा नै नैतिकता, मानव अधिकार र दायित्वको आधार हो। यो भावना धर्म, दर्शन र सभ्यताको साझा सम्पत्ति हो।

बुद्ध धर्ममा करुणा मुक्ति मार्गको मूल हो भने हिन्दू, इस्लाम, इसाई लगायतका धर्महरूमा पनि करुणालाई सर्वोच्च मानवीय गुण मानिएको छ। करुणाले सामाजिक समरसता कायम राख्न सहयोग गर्छ, जहाँ सबैले एकअर्काको अस्तित्व स्वीकार्छन्।

करुणावान व्यक्ति मात्र साँचो अर्थमा मानव हुन्छ। यसैले करुणा जीवनको मेरुदण्ड हो, जसले हामीलाई असल मानव बन्न सिकाउँछ र संसारलाई सुन्दर, शान्त र सजीव बनाउँछ।

अन्त्यमा, करुणा बाल्यकालदेखि नै सिकाइनु पर्छ। बालबालिकालाई करुणा, सहानुभूति, दया जस्ता मानवीय मूल्यहरूमा शिक्षित गरियो भने तिनीहरू दयालु, समझदार र सामाजिक उत्तरदायित्व बोध गर्ने नागरिक बन्न सक्छन्।

विद्यालय, परिवार र समाजले मिलेर यस्तो शिक्षा दिनुपर्छ।करुणा मानिसको हृदयमा उत्पन्न हुने एक यस्तो शक्ति हो, जसले संसारलाई शान्त, सहिष्णु र मानवीय बनाउँछ। जब हामी करुणाको अभ्यास गर्छौं, तब हाम्रो जीवनमा प्रेम, समझदारी र आत्मसन्तुष्टि बढ्छ। साँचो करुणा भनेको केवल अरूको लागि होइन, स्वयंको आत्मिक शुद्धिको लागि पनि अनिवार्य हुन्छ।

करुणा नै मानवताको मेरुदण्ड हो।करुणा मानवताको जीवनदायिनी शक्ति हो। यो केवल भावना होइन— तर्क, अनुभव, धार्मिक आस्था, सामाजिक व्यवहार, र वैज्ञानिक तथ्यहरूले पुष्टि गरिएको क्रियात्मक मूल्य हो।

करुणा बिना मानव सम्बन्ध कठोर, समाज असंवेदनशील, र शासन अन्यायी हुन्छ। जब करुणा बोलचाल, नीति, शिक्षा, र जीवनशैलीमा व्यावहारिक रूपमा समावेश हुन्छ, तबमात्र शान्तिपूर्ण, समावेशी र सुसंस्कृत समाजको निर्माण सम्भव हुन्छ। त्यसैले, करुणा नै मानवताको मेरुदण्ड हो र शान्तिको अमूल्य स्रोत हो।

आजको आधुनिक समाजमा पनि करुणा र संवेदना अपरिहार्य छन्। प्रविधि, प्रतिस्पर्धा र भौतिकताले मानिसलाई यन्त्रवत् बनाउँदै लगेको छ। यसले मानिसबीच दूरी बढाएको छ। यस्तो अवस्थामा हृदयको संवेदनाले मात्र सम्बन्धलाई आत्मीय बनाउन सक्छ। यदि प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो दैनिकीमा थोरै करुणा अभ्यास गर्न थाल्यो भने सामाजिक मेलमिलाप स्वतः स्थापित हुन्छ।

करुणा र समभाव कुनै मात्रात्मक नीतिगत आदेश होइन, यो त हृदयबाट निस्किने जीवनशैली हो। यसको अभ्यासले समाजलाई मात्र होइन, व्यक्तिको अन्तर्मनलाई पनि शान्त, स्थिर र उज्यालो बनाउँछ। त्यसैले, हृदयको संवेदना नै मेलमिलाप र समभावको शाश्वत दर्शन हो, जसले हामीलाई मानवताको उच्चतम स्तरमा पुर्याउँछ।