बिपी कोइरालाको मेलमिलाप नीति नेपालको राजनीतिक इतिहासमा एक विशिष्ट र दीर्घकालीन प्रभाव पार्ने अवधारणा रूपमा स्थापित हुन्छ।

भारतमा इन्दिरा गान्धीद्वारा आपतकाल घोषणा भएपछि त्यहाँको राजनीतिक वातावरण अत्यन्त कठोर र नियन्त्रणमुखी बन्यो, जसले विपक्षी नेताहरू मात्र होइन, निर्वासनमा रहेका विदेशी राजनीतिक व्यक्तित्वहरूको गतिविधिलाई पनि अप्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित गर्‍यो।

बिपी भारतको आन्तरिक राजनीतिका प्रत्यक्ष प्रतिद्वन्द्वी नभए तापनि आपतकालले सिर्जना गरेको दमनकारी परिस्थितिले निर्वासनमा बस्ने सम्भावनाहरू सीमित बनाएको देखिन्छ।

मैले बुझे अनुसार, त्यतिबेला भारतमा बस्न सहज वातावरण नहुँदा बिपीले नेपाल फर्कने निर्णयलाई व्यावहारिक दृष्टिले पनि मूल्यांकन गरेका थिए। तथापि, ऐतिहासिक अभिलेखहरूले भारतले उनलाई जबरजस्ती पठाएको पुष्टि गर्दैनन्। बरु बिपी स्वयंले राजनीतिक संवाद, सहअस्तित्व र मेलमिलापलाई प्राथमिकता दिँदै स्वेच्छाले नेपाल फर्किएको उल्लेख बढी पाइन्छ।

नेपाल फर्किएपछि बिपी क्यान्सरबाट पीडित भएको पुष्टि भयो। यसपछि राजा वीरेन्द्रले उपचारका लागि अमेरिका जान अनुमति र आवश्यक सहयोग उपलब्ध गराए, जसले बिपी-राजा सम्बन्धमा नयाँ संवाद, विश्वास र सहकार्यको वातावरण निर्माण गरेको देखिन्छ।

बिपीले राजनीतिक परिवर्तनलाई हिंसात्मक माध्यमबाट होइन, संवाद, सहकार्य र लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाटै सम्भव हुने विश्वास राख्थे। यही कारणले मेलमिलाप उनको राजनीतिक दर्शनको केन्द्रमा रह्यो।

नेपाल फर्किएपछि बिपीले निर्वासनमा रहेका नेपालीहरूलाई संगठित गर्न ‘जनसम्पर्क’ नामक संस्था स्थापना गर्न लगाएको प्रसंग पनि उल्लेखनीय छ।

भारतमा रहेका नेपाली कार्यकर्ताहरूलाई एकीकृत गर्ने, राजनीतिक चेतना विस्तार गर्ने र नेपाल फर्किएपछि लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई पुनःसंगठित गर्ने उद्देश्यले यो संस्था महत्वपूर्ण माध्यम बन्यो। यसले बिपीको राजनीतिक दृष्टिकोण केवल नेपालभित्र सीमित नभई, विदेशमा रहेका नेपालीहरूलाई पनि राष्ट्रिय राजनीतिक प्रक्रियासँग जोड्ने प्रयास थियो भन्ने स्पष्ट हुन्छ।

बिपीले मेलमिलापलाई केवल राजनीतिक रणनीति होइन, लोकतान्त्रिक संस्कृतिको आधारका रूपमा व्याख्या गर्थे। यही कारणले उनले २०३७ सालको जनमत संग्रहलाई पनि सम्मानपूर्वक स्वीकारे। जनमत संग्रहको परिणाम कांग्रेसका पक्षमा नआए तापनि बिपीले त्यसलाई लोकतान्त्रिक प्रक्रियाको अभिन्न हिस्सा माने।

उनले जनमतलाई अस्वीकार गरेर संघर्षको बाटो रोजेनन्, बरु जनताको निर्णयलाई स्वीकार गर्दै लोकतन्त्रको मार्ग संवाद र सहअस्तित्वमै निहित छ भन्ने आफ्नो विश्वासलाई पुनः पुष्टि गरे। यसले बिपीको राजनीतिक संस्कृतिमा लोकतान्त्रिक मूल्यप्रति कति गहिरो आस्था थियो भन्ने स्पष्ट हुन्छ।

नेपाली कांग्रेसका नेताहरूले मेलमिलापलाई ठूलो महत्व दिनुका आफ्नै कारण छन्। बिपीको मेलमिलाप नीति कांग्रेसको सिद्धान्तिक विरासतका रूपमा स्थापित छ।

बिपीको फर्काइलाई उनीहरूले राजनीतिक संस्कृतिको उच्चतम उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गर्छन्, जहाँ विरोधीबीच पनि संवाद, सहकार्य र राष्ट्रिय हितलाई प्राथमिकता दिन सकिन्छ भन्ने सन्देश निहित छ। दलगत व्याख्याले पनि यसलाई अझै ठूलो बनाएको छ, किनकि राजनीतिक दलहरू प्रायः इतिहासलाई आफ्नो दृष्टिकोणबाट व्याख्या गर्छन्।

आजको राजनीतिक परिवेशमा बिपीको मेलमिलाप नीति हिजोभन्दा अझै आवश्यक देखिन्छ। राजनीतिक ध्रुवीकरण, अविश्वास, संवादको अभाव र व्यक्तिगत तथा दलगत स्वार्थले राष्ट्रिय मुद्दाहरू ओझेलमा परिरहेका छन्।

यस्तो अवस्थामा मेलमिलापले मात्र राजनीतिक स्थिरता, लोकतान्त्रिक मूल्यहरूको मजबुती र राष्ट्रिय एकताको आधार तयार गर्न सक्छ। बिपीले देखाएको बाटो-संवाद, सहअस्तित्व र मेलमिलाप-आज पनि नेपालको राजनीतिक संस्कृतिको मार्गदर्शक बनेर उभिएको छ।