आजको युगलाई धेरैले प्रतिस्पर्धाको युग भन्छन्। तर, के प्रतिस्पर्धा वास्तवमै तनाव, भय र निराशाको कारक हो? वा यो आत्म-विकास, उद्देश्य र प्रेरणाको बाटो पनि हुन सक्छ? जब हामी प्रतिस्पर्धालाई बाह्य लडाईंको रूपमा होइन, आन्तरिक शुद्धीकरणको यात्राको रूपमा बुझ्न थाल्छौं, तब मात्र यसको वास्तविक सौन्दर्य र उद्देश्य प्रकट हुन्छ।

१. आध्यात्मिक दृष्टिकोण: प्रतिस्पर्धा आत्म-प्रकाशको मार्ग

भगवद्गीतामा भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनलाई सम्झाउँछन्:

‘कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन’

(तिम्रो अधिकार कर्ममा हो, फलमा होइन।)

यो भनाइले के देखाउँछ भने प्रतिस्पर्धा कुनै लक्ष्य जित्नको लागि होइन, आफ्नो कर्तव्य र क्षमता प्रदर्शनको लागि हो।

‘आफै माथि विजय प्राप्त गर्नु, अरू माथि विजय प्राप्त गर्नुभन्दा ठूलो हो।’

(He who conquers himself is mightier than he who conquers others.)

त्यसैले प्रतिस्पर्धा बाह्य होइन, आध्यात्मिक आत्म-युद्ध हो — जुन स्वयंमाथि विजय प्राप्त गर्ने प्रयास हो।

२. व्यवस्थापकीय दृष्टिकोण: सहकार्य र समन्वयात्मक प्रतिस्पर्धा

Peter Drucker, व्यवस्थापनका पिता, भन्छन्:

“The best way to predict the future is to create it.”

व्यवस्थापन विज्ञानले प्रतिस्पर्धालाई एक सृजनशील दबाबका रूपमा लिन्छ—जहाँ हामी व्यक्तिगत वा संस्थागत स्तरमा निरन्तर नवीकरण र सुधारतर्फ प्रेरित हुन्छौं।

आजको व्यवस्थापनले “Co-opetition” (Cooperation + Competition) लाई बढावा दिन्छ — जहाँ प्रतिस्पर्धा र सहकार्य दुवै सँगै चल्छन्।

उदाहरणका लागि:

•Google र Samsung को प्रतिस्पर्धा छ, तर Android OS मा सहकार्य पनि छ।

३. वैज्ञानिक दृष्टिकोण: प्रतिस्पर्धा विकासको उत्प्रेरक

Charles Darwin को ‘Theory of Evolution’ ले भन्छ:

“Survival of the fittest.”

(योग्य नै टिक्छ।)

तर यो योग्यता केवल शारीरिक होइन, मानसिक, बौद्धिक र अनुकूलनशील हुनुपर्छ। प्रतिस्पर्धाले हामीलाई सामर्थ्यको चरम प्रयोग गर्न बाध्य बनाउँछ।

Albert Einstein ले भनेका छन्:

“In the middle of difficulty lies opportunity.”

प्रतिस्पर्धा त्यही अवसर हो — जुन चुनौतीको रूप लिएर आउँछ।

४. व्यावसायिक दृष्टिकोण: प्रतिस्पर्धाबाट नवप्रवर्तन (Innovation) को जन्म

Steve Jobs ले भनेका छन्:

“Innovation distinguishes between a leader and a follower.”

उद्योग-व्यवसायमा प्रतिस्पर्धा नै गुणस्तर, सेवा, नवप्रवर्तन र ग्राहक–केन्द्रित दृष्टिकोणको आधार हो।

•Tesla ले पारम्परिक गाडी उद्योगसँग प्रतिस्पर्धा गर्दै इलेक्ट्रिक गाडीको नेतृत्व गर्‍यो।

•Amazon ले पुस्तक बेच्ने व्यवसायबाट सुरु गरेर आज विश्वकै ठूलो इ-कमर्स प्लेटफर्म बन्यो: प्रतिस्पर्धात्मक नवप्रवर्तनकै कारणले यो सम्भव भयो।

५. सामाजिक दृष्टिकोण: सोचले जीवन बन्छ

Napoleon Hill भन्छन्:

“Whatever the mind can conceive and believe, it can achieve.”

Paulo Coelho को ‘The Alchemist’ मा लेखिएको छ:

“When you want something, all the universe conspires in helping you to achieve it.”

जब सोच सकारात्मक हुन्छ, प्रतिस्पर्धा डर होइन, सपना पूरा गर्ने शक्तिशाली उपकरण बन्दछ।

६. नेपाली सन्दर्भमा: अवसर छैन भन्ने गुनासो- या चुनौतीको अवसर?

हामी प्रायः भन्छौं- “नेपालमा अवसर छैन।”

तर वास्तविकता के हो?

✅ वर्षेनि हजारौं सरकारी, गैरसरकारी, प्राविधिक र उद्यमशील क्षेत्रले अवसर खोलिरहेका छन्।

✅ चुनौती यही हो कि हामी त्यो अवसरको लायक बन्ने प्रतिस्पर्धामा कति तयार छौं? सपना हासिल गर्न कति समर्पित छौं?

हामी विदेश गएपछि १८ घण्टा काम गर्न सक्छौं भने – नेपालमै ४ घण्टा गुणस्तरीय मिहिनेत किन गर्न सकिँदैन?

७. प्रतिस्पर्धा: आत्म-विकासको अभ्यासशाला

प्रतिस्पर्धा भनेको:

•दायित्वप्रतिको  उत्तरदायित्व हो।

•सपना साकार पार्ने आत्म–संकल्प हो।

•असफलतालाई प्रेरणामा रूपान्तरण गर्ने शक्ति हो।

सफलता होस् वा असफलता- दुवैले महत्वपूर्ण सन्देश दिन्छन्:

🟢 सफलता भन्छ-मिहिनेत काम लाग्छ।

🔴 असफलता भन्छ-अझ मिहिनेत गर।

तपाईंका प्रतिस्पर्धीहरू तपाईका शिक्षक हुन्।

तपाईका असफलताहरू तपाईका प्रेरणास्रोत हुन्।

र, तपाईको आत्मा नै तपाईको सर्वोच्च प्रतिस्पर्धी हो।

अन्ततः “तपाई अरू भन्दा होइन, हिजोकै तपाई भन्दा आज राम्रो हुनु- यही साँचो प्रतिस्पर्धा हो।”

तपाई जो जहाँ हुनुहुन्छ -विद्यार्थी, पेशाकर्मी, उद्यमी, अथवा स्वतन्त्र अध्यता प्रतिस्पर्धा देखि नडराउनुहोस्, यसको प्रेरणाबाट जीवन बदल्नुहोस्। तपाईलाई प्रेरणा र प्रतिस्पर्धाको यात्रामा स्वागत छ। शुभकामना!

(लेखक जोशी चैतन्य ग्रपका सीईओ हुन्। उनी शिक्षा क्षेत्रमा सक्रिय छन्।)