काठमाडौं । किशोरीहरूमा महिनावारी एक निश्चित उमेरपछि सुरु हुन्छ। महिनावारी महिलाको गर्भाशयको भित्री अस्तर रगत र ऊतक योनीबाट निष्कासन हुने प्रक्रिया हो। साधारणतया महिनावारी १२ देखि १५ वर्षको उमेरमा सुरू हुन्छस कसैमा आठ वर्ष देखि नै महिनावारीको लक्षण देखिने गर्दछ जुन साधरण मानिन्छ । महिनावारीको अन्तर लगभग २८ दिन हुने गर्दछ । महिनावारी महिला ४५ देखि ५५ भित्रमा सकिन्छ ।

महिनावारी भनेको शारीरिक परिवर्तनमध्येको एक परिवर्तन हो । उमेर बढ्दै जाँदा महिनावारी पनि समाप्त हुन्छ। यो अवस्थालाई रजोनिवृत्ति भनिन्छ। तर रजोनिवृत्तिको अनुभव हरेक महिलाको लागि फरक हुन सक्छ। रजोनिवृत्ति भनेको स्वास्थ्यको यस्तो अवस्था हो जसमा महिलालाई लगातार १२ महिनासम्म महिनावारी हुँदैन। यस्तो अवस्थामा गर्भवती हुने सम्भावना कम हुन्छ ।

रजोनिवृत्ति एक सामान्य अवस्था हो, यद्यपि यससँग सम्बन्धित केही समस्याहरू छन्। यस अवस्थामा महिलाको अन्डाशयको काम स्थायी रूपमा बन्द हुन्छ। प्रजनन शक्ति समाप्त हुन्छ। यो विशेषगरी ५० वर्ष नाघेका महिलाहरूमा हुन्छ। रजनोवृत्ति बढ्दो उमेरसँगै शरीरमा देखिने स्वाभाविक परिवर्तन हो। तर यसलाई सामना गर्न अधिकांश महिलालाई निकै गाह्रो हुन्छ। किनभने यसका लागि उनीहरू मानसिक रूपले तयार भइसकेका हुँदैनन्। तसर्थ उक्त अवस्थामा अधिकांश महिला शारीरिक र मानसिक रूपले चिन्तित हुन्छन्। यसले उनीहरूको दैनिक क्रियाकलापमा प्रत्यक्ष असर पारेको पाइन्छ।

महिलाको महिनावारी बन्द हुन लागेको अर्थात् महिला रजोनिवृत्तिको नजिक छिन् भनेर कसरी थाहा पाउने रु आउनुहोस् जानौं रजोनिवृत्तिका लक्षणहरू, जसका कारण महिनावारी बन्द हुने लक्षणहरू देखिन्छन् आज हामी बताउँनेछौं।

महिनावारी रोक्नको लागि सही उमेरः एक अनुसन्धानका अनुसार रजोनिवृत्तिको उमेरलाई पूर्वनिर्धारित मानिन्छ । तर धेरै कारणले उमेर नपुग्दै रजोनिवृत्तिको अवस्था आउन सक्छ। विज्ञहरूका अनुसार रजोनिवृत्तिको सुरुवाती उमेरलाई ४५ देखि ५० वर्ष मानिन्छ । यो उमेरका अधिकांश महिलाको महिनावारी बन्द हुन्छ । यद्यपि केही महिलाको अण्डाशयले चाँडै काम गर्न छोड्छ। त्यस्तै, कतिपय महिलाको ५० वर्ष पुगिसकेपछि पनि महिनावारी जारी रहन्छ ।

रजोनिवृत्तिको प्रकारः

रजोनिवृत्ति भनेको महिनावारी समाप्त हुनु अघि एक वर्षसम्म महिनावारी नहुनु हो। रजोनिवृत्ति दुई प्रकारका हुन्छन् – पेरिमेनोपज र पोस्टमेनोपज।
अनियमित महिनावारी वा ढिलो महिनावारी अक्सर पेरिमेनोपजको समयमा हुन्छ। एक दुई भन्दा बढी अवधि पूर्ण रूपमा छुटेको हुन सक्छ। रगतको प्रवाह कहिले भारी र कहिले हल्का हुन्छ।

महिनावारी बन्द हुने लक्षण:

अनियमित महिनावारी– रजोनिवृत्ति अनियमित महिनावारीको एक कारण हुन सक्छ। स्वास्थ्य समस्या वा गर्भावस्थामा पनि महिनावारी अनियमित हुन्छ, तर यो रजोनिवृत्तिको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण लक्षण हो। महिनावारी रोकिनुअघि कहिलेकाहीँ महिनावारीमा रगतको प्रवाह कम हुन सक्छ।

योनि सुख्खापन– महिनावारी रोकिनु अघि योनिमा सुख्खापन, चिलाउने हुन सक्छ। रजोनिवृत्तिमा महिलाको छालामा काँटछाँट र आँसु आउने समस्या भएमा संक्रमण फैलिने जोखिम पनि बढ्न सक्छ ।

अनिद्रा– रजोनिवृत्तिको अवस्थामा, निद्रामा समस्या हुन सक्छ। महिलाहरूमा डिप्रेसन, चिन्ता वा मुड स्विङ्सका लक्षणहरू देख्न सकिन्छ। यसबाहेक भावनात्मक स्वास्थ्यमा पनि असर पर्छ।

अत्याधिक गर्मीको अनुभूति – शरीरको माथिल्लो भागमा बढी गर्मी महसुस हुन्छ । महिनावारी बन्द भएमा अनुहार, घाँटी र छातीमा अत्याधिक गर्मीको अनुभूति हुन सक्छ। अत्याधिक पसिना आउने र छालामा दाग हुन सक्छ।

यसका साथै रातमा गर्मी भई पसिना आउने, योनि सुख्खा हुने र यौनसम्पर्क गर्न गाह्रो हुने, चाहना घट्ने, मुटुको धड्कन बढ्ने, रातमा निद्रा नपर्ने, छाला सुख्खा हुने, पिसाब चाँडचाँडो लाग्ने र पिसाब थाम्न नसक्ने (विशेषगरी हाछ्युँ गर्दा, खोक्दा र हाँस्दा), जीउ र टाउको दुख्ने, शरीरमा पोलेजस्तो र केही हिँडेजस्तो हुने, हात–खुट्टा झम्झमाउने र लाटो भएजस्तो हुने, महिनावारी गडबडी हुने, तौल बढ्ने, थकानका साथै चिन्ता र मानसिक तनाव बढ्ने, झर्को लाग्ने, मन तलमाथि हुने, कुनै कुरामा ध्यान नलाग्ने र स्मरणशक्ति कमजोर हुने जस्ता लक्षण देखापर्छन्।

रजोनिवृत्तिको अवस्थामा यसरी राख्नु ख्याल:

यस्तो अवस्थामा हरियो सागपात र फलफूल प्रशस्त खानुपर्छ। भटमास र त्यसबाट बनेका परिकारहरू, थोरै बोसोयुक्त खाना, दूध वा दूधका परिकारहरूका साथै दैनिक ८ देखि १० गिलास पानी पिउने गर्नाले यसबाट बच्न सहज हुन्छ।

दैनिक आधा घन्टाजति साधारण व्यायाम गर्ने साथै बिहान हिँड्ने, नाच्ने जस्ता क्रियाकलापले हाडजोर्नी स्वस्थ हुनुका साथै हाड खिएर जाँदैन र मजबुत हुन्छ। शिरा र धमनीको स्थितिमा सुधार आउनुका साथै मुटुको कार्य यथावत रहन्छ। दैनिक चिसो पानीले नुहाउने, सुती कपडा लगाउने, चिया, कफी र मदिरा वा कृत्रिम पेयपदार्थ सेवन गर्नु हुँदैन ।

यस्तै सुर्ती सेवन नगर्ने, मसलादार र तातो खाना नखाने, रक्तचाप बढेमा औषधी प्रयोग गर्ने, वर्षमा २ पटक योनिस्राव परीक्षण गराउने, प्रजनन अङ्गका मांसपेसीहरूलाई खुम्चाउने र छोड्ने खालको अभ्यास गर्ने, आवश्यक परे स्वास्थ्यकर्मीसँग परामर्श गर्ने, रजनोवृत्ति सबै महिलालाई हुन्छ भन्ने कुरा ख्याल राख्ने र अरूसँग समस्याका बारेमा छलफल गर्ने, परिवार तथा समाजले पनि यस समस्यालाई बुझेर सहयोग गर्नुपर्छ।