काठमाडौं। कारागारको अग्लो पर्खालभित्र थुनिएका कैदीसँगै हुर्किन बाध्य निर्दोष बालबालिकाको पीडा धेरैलाई देखिँदैन । तर, यही पीडाले एक महिलाको जीवनको दिशा नै बदलिदियो, ती महिला हुन् इन्दिरा राना मगर।

वि.सं. २०२७ साल असार १८ गते झापाको अर्जुनधारा नगरपालिका-११ मा जन्मिएकी इन्दिरा सानैदेखि जुझारु र आत्मनिर्भर थिइन् । प्रतापसिंह मगरकी छोरी इन्दिराले गरिबी, विभेद र संघर्षबीच हुर्कँदै जीवनलाई नजिकबाट बुझिन् । पाँच कक्षासम्म औपचारिक पढाइ नपाएकी उनी पछि उत्कृष्ट अंकसहित अगाडि बढिन् । यही संघर्षशील बाल्यकालले उनलाई अरूका दुःख चिन्न सक्ने बनायो।

जेलभित्र देखिएको बाल्यकाल, जीवनको टर्निङ पोइन्ट

१८ वर्षको उमेरमा उच्च शिक्षाका लागि काठमाडौं आएकी इन्दिराको जीवन साहित्यकार पारिजातसँगको भेटपछि मोडियो । पारिजातसँगै कारागार भ्रमण गर्दा उनले जेलभित्र आमाबाबुसँगै थुनिन बाध्य साना–साना बालबालिका देखिन् ।

त्यो दृश्यले उनलाई भित्रैदेखि हल्लायो । ‘अपराध आमाबाबुले गरेका थिए, तर सजाय बालबालिकाले भोगिरहेका थिए,’त्यही क्षण उनले आफ्नो जीवन यी बालबालिकाका लागि समर्पित गर्ने निर्णय गरिन् । र स्थापना गरिन्–वन्दी सहायता गृह ।

‘बन्दी सहायता नेपाल’ र कर्मआमाको यात्रा

इन्दिराले सुरुमा स्वयंसेवकका रूपमा जेलभित्र शिक्षादान, मानसिक रोगीको हेरचाह, महिला बन्दीका अधिकारका लागि आवाज उठाउन थालिन् । यही क्रमबाट जन्मियो ‘बन्दी सहायता नेपाल’ ।

आज यो संस्थाले देशभर १५ वटा सेन्टर सञ्चालन गरिरहेको छ । इन्दिराले अहिलेसम्म २ हजारभन्दा बढी बालबालिकालाई शिक्षा, पालनपोषण र सुरक्षित वातावरण प्रदान गरिसकेकी छिन् ।

उनको आफ्नै कोखबाट जन्मिएको एक मात्र सन्तान भए पनि, हजारौँ बालबालिकाले उनलाई ‘आमा’ भनेर चिन्छन् । इन्दिराको काम विश्वमै फरक मानिन्छ । उनले बालबालिकालाई आमाबाबुसँग पूर्ण रूपमा अलग नगरी, नियमित भेटघाट गराउने मोडेल विकास गरिन् ।

यसले बालबालिकासँगै बन्दी आमाबाबुको पनि मानसिक पुनस्र्थापना ग¥यो । ‘बच्चाले सुरक्षित र शिक्षित जीवन पाइरहेको थाहा पाउँदा बन्दीहरू परिवर्तन हुन थाल्छन्,’इन्दिरा भन्छिन् ।

कसरी बनिन् हजारौंकी आमा ?

कारागारसम्म उनी कसरी पुगिन् ? कसरी बन्दी आमाका बालबच्चामाथि उनको स्नेह पोखियो ? यसको पछाडि एउटा सूत्रधार बनेर जोडिएकी छिन्, साहित्यकार पारिजात ।

पारिजात त्यसबखत मानवअधिकारका पक्षमा पैरवी गरिरहेकी हुन्थिन् । खासगरी उनको सक्रियता कारागारमा बन्दी जीवन विताइरहेकाहरूको अधिकार र हकहितका लागि थियो । यसलाई उनले संस्थागत स्वरुप दिएकी थिइन, ‘पाम’ नाममा ।

संयोगले पारिजातसँग हेलमेल भइरहँदा इन्दिरा पनि त्यही संस्थामा प्रवेश गर्न पुगिन् । अन्ततः पारिजातसँगै कारगार आउजाउ सुरु भयो । यसक्रममा उनको खास भूमिका थियो, बन्दीगृहमा पठनपाठन गराउने ।

‘कारागारभित्र आमासँगै पुगेका बालबच्चा हुन्थे’ इन्दिरा भन्छिन्, ‘उनीहरूलाई देख्दा मलाई असाध्यै टिठ र दया लाग्थ्यो ।’

कारागारबाट फर्केपछि उनको चैन हराउँथ्यो । तिनै अवोध र निर्दोष बालबच्चाको अनुहार झल्झली आइरहन्थ्यो । यस्तै औडाह र छट्पटीले उनको मनमा एउटा जुक्ति फु¥यो, कारागारका बच्चाहरूलाई आफूसँगै राखेर हुर्काउने ।

‘जूनकिरी’ दर्शन : हरेक बच्चामा उज्यालो

इन्दिराले शिक्षा क्षेत्रमा ‘जूनकिरी दर्शन’ विकास गरिन् । अँध्यारोमा जूनकिरी झैँ हरेक बच्चामा आफ्नै उज्यालो हुन्छ । कसैमा संगीत, कसैमा खेल, कसैमा सिर्जनशीलता । त्यही क्षमता पहिचान गरेर हुर्काउनु नै उनको शिक्षा दर्शन हो ।

अन्तर्राष्ट्रिय सम्मान र पहिचान

उनको कामले विश्वको ध्यान खिचेको छ। बीबीसी, अल जजिरा, एनएचके जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यमले उनको कथा संसारभर पुर्याएका छन्।

समाजसेवाबाट संसदसम्म

कोभिड महामारीका बेला राज्यको कमजोर भूमिकाले उनलाई राजनीतिमा आउन प्रेरित ग¥यो । राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रास्वपा) बाट समानुपातिक सांसद बनेकी इन्दिरा अहिले नेपालको उपसभामुख हुन् । उपसभामुख पदको निर्वाचनमा २६८ सांसद उपस्थित हुँदा उनले १६६ मत प्राप्त गरिन्।

आरोप, आलोचना र अडान

समाजसेवामा जति प्रशंसा छ, उति नै आरोप पनि । विदेशी सहयोग दुरुपयोगको आरोप उनीमाथि लाग्यो, तर इन्दिरा दृढ छिन्। ‘मेरो जीवन खुला किताब हो । मैले पुरस्कारका सबै रकम बच्चाहरूमा लगानी गरेकी छु ।’ उनले नेपाल न्यूज बैंकसँग कुरा गर्दै भनिन्।

एउटा आमाको सपना

इन्दिरा राना मगरको सपना ठूलो छ, जहाँ कुनै बच्चा ‘अपराधीको सन्तान’ भनेर चिनिनु नपरोस्, जहाँ शिक्षा, माया र अवसर सबैका लागि समान होस् । ‘राम्रो समाज बनाउन बच्चामा लगानी गर्नुपर्छ,’ उनको विश्वास यही हो ।

आज उनले हुर्काएका सन्तानहरू डाक्टर, नर्स, सैनिक, प्रहरी, शिक्षक बनेका छन् । कोही विदेशमा छन्, कोही नेपालमै समाजसेवामा । केही त अहिले उनकै संस्थामा हाउस मदर, हाउस फादर बनेर अर्को पुस्ता हुर्काइरहेका छन्।

पछि समयले उनलाई राजनीतितिर पनि डो¥यायो । कोभिडकालको अव्यवस्था र राज्यको उदासीनता देखेपछि उनले महसुस गरिन् नीति र कानुन नबनी परिवर्तन सम्भव छैन । यही सोचले उनी राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी हुँदै उपसभामुखको जिम्मेवारीसम्म आइपुगिन्।

तर पद जेसुकै भएपनि उनको मूल चिनारी उही छ-आमा । जेलभित्र जन्मिएका सपनाहरूलाई जीवन दिने आमा । उनी भन्छिन्, ‘सुरक्षित समाज बनाउने हो भने बालबालिकामा लगानी गर्नुपर्छ ।’ उनी राज्यको उपल्लो तहमा पुगेपनि, राज्यको कर्ममा दिनभर दौडिएपनि साँझ–विहान तिनै अवोध वालवालिकाहरुसँग हुन्छिन् । सँगै खान्छिन्, सँगै बस्छिन्।

कारागारको अँध्यारो कुनाबाट सुरू भएको उनको यात्रा आज पनि जारी छ, जूनकिरीझैँ, अँध्यारोमा उज्यालो छर्दै।