काठमाडौं। महाकाल मन्दिर पहिलो पटक कहिले अस्तित्वमा आयो भन्न गाह्रो छ। यद्यपि, घटनालाई पूर्व ऐतिहासिक समयमा तोक्न सकिन्छ। पुराणले बताउँछ कि यो मन्दिर पहिलोपटक प्रजापिता ब्रह्माद्वारा स्थापित भएको थियो।

उज्जैनको प्राचीन नाम उज्जयिनी हो। उज्जयिनी भारतको मध्य भागमा अवस्थित यसको परम्परागत सांस्कृतिक राजधानी थियो। यो लामो समयसम्म भारतको राजनीतिक केन्द्र थियो। यस सहरको पौराणिक र धार्मिक महत्व सबैलाई थाहा नहुन सक्छ।

यो नगर भगवान श्रीकृष्णको शिक्षास्थल हो भने ज्योतिर्लिङ्ग महाकालले यसको गरिमा बढाउँछ। आकाशमा तारक लिङ्ग, पातालमा हटकेश्वर लिङ्ग र पृथ्वीमा महाकालेश्वर मान्य शिवलिङ्ग छ। महाकालेश्वर मन्दिर भारतको बाह्र ज्योतिर्लिंग मध्ये एक हो।

यो मध्य प्रदेश राज्यको उज्जैन शहरमा अवस्थित भगवान महाकालेश्वरको मुख्य मन्दिर हो। यस मन्दिरको सुन्दर वर्णन पुराण, महाभारत र कालिदास जस्ता महाकविहरूको रचनामा पाइन्छ।

महाकालेश्वर महादेव स्वयं निर्मित भव्य र दक्षिणमुखी भएकाले यसको धेरै पुण्य महत्व रहेको छ। यसको दर्शनले मात्र मोक्ष प्राप्त हुने जनविश्वास छ।

छैठौं शताब्दीमा राजा चन्द प्रद्योताले राजकुमार कुमार सेनलाई नियुक्त गरेको उल्लेख छ। महाकाल मन्दिरको उल्लेख धेरै प्राचीन भारतीय काव्य ग्रन्थहरूमा पनि पाइन्छ।

यी ग्रन्थहरूका अनुसार यो मन्दिर धेरै भव्य र सानदार थियो। यसको जग र प्लिन्थ ढुङ्गाले बनेको थियो। मन्दिरमा काठका स्तम्भहरूमा टाँसिएको थियो। गुप्तकाल अघि मन्दिरहरूमा शिखरा थिएन। जसकाकारण मन्दिरका छाना प्राय समतल थिए।

सायद यसै कारणले रघुवंशमा कालिदासले यस मन्दिरलाई ‘निकेतन’ भनेर वर्णन गरेका थिए भने मेघदूतको शुरुवाती भागमा कालिदासले महाकाल मन्दिरको मनमोहक विवरण गरेका छन्।

यो चण्डीश्वर मन्दिर समकालीन कला र वास्तुकलाको अनुपम उदाहरण भएको देखिन्छ। यसबाट अनुमान लगाउन सकिन्छ कि त्यो सहरको मुख्य देवताको मन्दिर कति भव्य भएको हुनुपर्छ।

महाकवि कालिदासले मेघदूतमा उज्जयिनीको चर्चा गर्दा यस मन्दिरको प्रशंसा गरेका छन्। जसमा बहुमंजिला सुनले ढाकिएका महलहरू र भवनहरू र उत्कृष्ट कलात्मक भव्यता थियो।

मन्दिर प्रवेशद्वारमा जोडिएको अग्लो पर्खालले घेरिएको थियो। साँझमा, चम्किरहेको बत्तीहरूको जीवन्त पङ्क्तिहरूले मन्दिर परिसरलाई उज्यालो बनाउने गरेको उल्लेख छ।

सन् १२३५ मा इल्तुत्मिसले यस प्राचीन मन्दिरलाई ध्वस्त पारेपछि यहाँका शासकहरूले यस मन्दिरको जीर्णोद्धार र सौन्दर्यीकरणमा विशेष ध्यान दिएका थिए, त्यसैले मन्दिरले आफ्नो वर्तमान स्वरूप प्राप्त गरेको छ। यस मन्दिरलाई हरेक वर्ष सिंहस्थभन्दा अगाडि सजाइन्छ।