काठमाडौं। आयुर्वेदले हजारौं वर्षदेखि खानेकुराको संयोजन (food combination) मा विशेष ध्यान दिएको छ। केही खाद्यवस्तुहरू एक अर्कासँग मिसाउँदा शरीरलाई फाइदा पुर्‍याउँछन् भने केही संयोजनले विषसरह असर गर्न सक्छ।

यस्तै संयोजनमध्ये एक हो – घिउ (घ्यू) र मह (मह) सँगै खानु। आयुर्वेद अनुसार घिउ र मह समान अनुपातमा मिसाएर खाँदा शरीरमा विषाक्त पदार्थ उत्पन्न हुनसक्ने खतरा रहन्छ। यो चेतावनी केवल परम्परागत विश्वास मात्र नभएर केही वैज्ञानिक आधारले पनि समर्थन गर्ने गरेका छन्।

आयुर्वेदिक दृष्टिकोण

आयुर्वेदमा ‘विरुद्ध आहार’ भन्ने अवधारणा छ। यसको अर्थ हुन्छ, दुई वा बढी खाद्यवस्तुहरूको त्यस्तो संयोजन जुन आपसमा मेल नखाने, शरीरमा दोष उत्पन्न गर्ने वा पाचन प्रणालीमा अवरोध सिर्जना गर्ने खालका हुन्छन्।

घिउ र मह दुबैलाई स्वस्थकर मानिन्छ – घिउलाई त घ्यान, वीर्य र ओज वृद्धिका लागि लाभदायक मानिन्छ भने महलाई प्रतिरोधात्मक शक्ति बढाउने औषधि स्वरूप। तर यी दुईलाई समान अनुपातमा मिसाएर सेवन गर्दा विष निर्माण हुने आयुर्वेदमा उल्लेख छ।

मह र घिउ सँगै खाँदा विशेषतः तब हानिकारक मानिन्छ जब यी “equal quantity” अर्थात् समान अनुपातमा मिसाइएको हुन्छ। मह उष्ण (तातो) प्रकृतिको हुन्छ भने घिउ शीतल (चिसो) प्रकृतिको। यी विपरीत गुण भएको चीजहरू एकसाथ समान मात्रामा पचाउन शरीरलाई कठिन हुन्छ, जसले शरीरमा ‘अम’ अर्थात् अपच जन्य विष पदार्थ सिर्जना गर्छ। अम दीर्घकालमा विभिन्न रोगको कारक बन्न सक्छ।

चरक संहिताको उल्लेख

आयुर्वेदको प्राचीन ग्रन्थ चरक संहिता अनुसार:

वैज्ञानिक दृष्टिकोण

वैज्ञानिक रूपमा हेर्दा पनि घिउ र महको संरचना फरक हुन्छ। घिउमा मुख्यतया सैचुरेटेड फ्याट हुन्छ भने महमा मुख्यतः फ्रुक्टोज र ग्लुकोज जस्ता कार्बोहाइड्रेट हुन्छन्। यी दुई तत्वको एकसाथ पाचन गर्न शरीरलाई अप्ठ्यारो हुन्छ।

साथै, गर्मीमा राखिएको मह र तताइएको घिउ फेरि एकसाथ लिइयो भने यसले शरीरमा Advanced Glycation End Products (AGEs) उत्पादन गर्न सक्छ, जसले कोषहरूको कार्यमा बाधा पुर्‍याउन सक्छ।

केही प्रयोगहरूले देखाएका छन् कि मह अत्यधिक तताइयो वा घिउसँग समान अनुपातमा लामो समयसम्म मिसाएर राखियो भने यसबाट हाइड्रोक्सीमेथिलफुरफुराल (HMF) नामक विषालु पदार्थ उत्पादन हुनसक्छ। HMF को अत्यधिक मात्रा शरीरमा प्रवेश गरेमा क्यान्सर, एलर्जी, पाचन समस्या र न्यूरोलोजिकल गडबडी हुने खतरा देखिन्छ।

कुन अवस्थामा सेवन गर्न मिल्छ?

यदि घिउ र मह छुट्टाछुट्टै वा असमान मात्रामा प्रयोग गरियो भने यसले शरीरमा त्यस्तो विषाक्त असर पार्दैन। उदाहरणका लागि:महलाई चिया वा नास्तामा अलिकति मात्रामा प्रयोग गर्दा,

-घिउलाई खाना पकाउँदा वा दालभातमा हाल्दा,
– यी संयोजनहरू ठीक मानिन्छन्।

अन्य घातक संयोजनहरू

घिउ-मह जस्तै आयुर्वेदमा अन्य केही “विरुद्ध आहार” संयोजनहरू पनि छन्, जस्तै:

दूध र नुन,
दूध र माछा,
फलफूल खाएर तुरुन्तै दूध पिउनु,
दही र बेसार,
यी संयोजनहरू पनि स्वास्थ्यका लागि हानिकारक मानिन्छन्।